Bota.al risjell sot, pesë vite më vonë, artikullin brilant të Karl Ove Knausgaard, i cili ka ndjekur hap pas hapi neurokirurgun me famë botërore, Henry Marsh, gjatë realizimit të operacioneve me teknikën e ashtuquajtur “Awake Craniotomy”, në të cilën pacientët qëndrojnë zgjuar gjatë ndërhyrjes kirurgjikale në tru. Ka qenë rast i rrallë që, në një vend si Shqipëria të bëhen bashkë një shkrimtar me famë botërore, një fotograf po i famshëm dhe një prej neurokirurgëve më të mirë në botë.
Nga Karl Ove Knausgaard
Mbërrita në Tiranë, Shqipëri, një të dielë mbrëma në fund të gushtit, pas një fluturimi nga Stambolli. Dielli kishte perënduar kur avioni ishte ende në gjysmë të fluturimit, dhe teksa uleshim mes errësirës, pamjet e dritave të venitura ma pushtuan mendjen. Burri i ulur pranë meje, një amerikan flokëkuq dhe i ri në moshë, me një kapele kashte në kokë, më pyeti nëse e dija se si shkohej në qytet, prej aeroportit. Tunda kokën, futa në çantën e shpinës librin që kisha marrë me vete për të lexuar, u ngrita, tërhoqa valixhen nga ndarësja mbi krye, dhe qëndrova në resht, në pritje që të hapej dera.
Ai libër ishte arsyeja përse kisha ardhur. Titullohej “Mos bëj dëm”, dhe ishte shkruajtur nga neurokirurgu britanik, Henry Marsh. Puna e tij është që të presë me bisturi trurin, strukturën më komplekse të universit që ne njohim, aty ku ndodhet gjithçka që na bën njerëz, dhe mua më mag- jepsi tej mase, kontrasti mes shumë të sofistikuarës dhe shumë primitives – e gjithë kjo punë me thika, turjela dhe sharra. I kisha dërguar Marshit një email, ku e pyesja nëse mund ta takoja në Londër, për ta parë gjatë kryerjes së një ndërhyrjeje. Ai më ishte përgjigjur përzemërsisht, duke më thënë se rrallëherë punonte atje tashmë, por ishte i sigurtë që diçka mund të organizohej. Kalimthi më përmendi se do të kryente ndërhyrje kirurgjikale në Shqipëri në gusht dhe në Nepal në shtator, dhe, jo pa hezitim, unë e pyeta nëse mund të takoheshim në Shqipëri.
Tani kisha ardhur në Shqipëri.
Pakëz në ankth dhe disi i turbulluar, dola nga dera e avionit, duke mos patur asnjë ide se çfarë më priste. Dija po aq pak për Shqipërinë, sa edhe për ndërhyrjet në tru. Ajri ishte i ngrohtë dhe errësira e dendur. Një autobus po priste me motorrin ndezur.
Shumica e pasagjerëve ishin të heshtur, dhe ata pak që bisedonin me njëri-tjetrin, flisnin një gjuhë që nuk e njihja. Mendova që 25 vjet më parë, kur ky ishte i fundmi mes shteteve të fundit komunistë të Europës, unë nuk do të isha lejuar të hyja; atëherë, vendi ishte i mbyllur ndaj botës së jashtme, pothuajse si Korea e Veriut sot. Tani, policja vetëm sa i hodhi një sy pasaportës sime, përpara se të vinte vulën. Ma ktheu mbrapsht gjithë indiferencë, dhe unë hyra në Shqipëri.
Në sallën e mbërritjeve, mu afrua një djalë i ri, i veshur me një këmishë të bardhë. “Mirësevini në Shqipëri, Z. Knausgaard. Unë jam Geldon Fejzo. Z. Marsh dhe Profesor Petrela po ju pres- in në hotel. Makina është përjashtë”. Makina ishte një Mercedez i zi, me sedilje lëkure dhe ajër të kondicionuar. Mësova që Fejzo sapo kishte përfunduar praktikën mjekësore, si neurokirurg. Ishte 31 vjeç dhe kishte studiuar në Firence. Kishte punuar gjithashtu si mjek praktikant për pak muaj, në një spital në Londër me Z. Marsh, siç e thërriste ai, në mënyrën e preferuar të kirurgëve britanikë.
“Çfarë tipi është ai?”, e pyeta.
“Kush, Z. Marsh?”
Pohova me kokë.
“Eshtë një njeri fantastik”,- tha Fejzo. Marsh ndodhej në Tiranë për të demonstruar një procedurë kirurgjikale, për të cilën ai vetë kish qenë nismëtar, dhe që nuk ishte kryer kurrë në Shqipëri. Procedura është heqja e një lloj tumori në tru, i cili ngjan shumë me vetë trurin. Këta tumore janë më të zakonshëm mes të rinjve, dhe nuk ekziston një kurë për ta. Pa operacion, 50% e pacientëve vdesin brenda pesë vjetësh; 80 përqind brenda dhjetë vjetësh. Operacioni ua zgjat jetën me 10 deri 20 vite, ndonjëherë edhe më shumë. Që kirurgu të bëjë dallimin mes tumorit dhe pjesës së shëndetshme të trurit, pacienti mbahet zgjuar gjatë gjithë operacionit, dhe gjatë procedurës truri stimulohet me anë të një elektrode, me qëllim që kirurgu të mund të shohë se si reagon pacienti. Ekipi në Shqipëri ishte përgatitur prej gjashtë muajsh dhe kishte përzgjedhur dy raste, që ishin veçanërisht të përshtatshëm për të demonstruar këtë metodë.
U zhyta në sedilje dhe hodha sytë jashtë, aty ku errësira, sikur të ishim në thellësi të një fshati, kishte mbështjellë gjithçka rretherrotull, por që më tutje thyhej prej dritave të shtëpive, dyqaneve, kryqëzimeve. Si gjithmonë kur ndodhem në makinë, duke shkuar drejt një qyteti të madh, më erdhi në mendje një poezi e poetit suedez, Tomas Transtromer; ajo më është kthyer pothuaj në fiksim. “Funeralet vazhdojnë të vijnë / janë gjithnjë e më shumë / si shenjat e trafikut / teksa i afrohemi qytetit”, shkruante ai, aty nga fundi i jetës së tij. Pastaj mendova për diçka që Marshi kishte shkruajtur në librin e tij, një citim të mjekut francez René Leriche, i cili nis kështu: “Çdo kirurg mban me vete një varrezë të vogël”. U ndalëm në një semafor me dritë të kuqe. Një shesh i madh hapej para nesh.
“Ky është muzeu kombëtar”, tha Fejzo, duke më treguar me gisht një ndërtesë të madhe në të majtë. “E ndërtuan kinezët, gjatë epokës komuniste. Dhe atje, në anën tjetër, është Opera. Atë e ndërtuan sovjetikët”.
Ula kokën tek dritarja dhe ia ngula sytë lart, një mozaiku njerëzish në poza heroike. Një drithërimë më përshkoi të tërin. Nëse ka një gjë për të cilën kam dobësi, ajo është epoka komuniste, sidomos kultura e fshehtësisë prapa Perdes së Hekurt, me heroizmin e klasës punëtore, lartësimin e industrisë, arkitekturën masive, filmat si të Tarkovskyt, kozmonautët dhe ekipet e hokejit në akull. Nuk e di përse më josh, pasi e vërteta është se unë jam kundër gjithçkaje që ajo përfaqëson; përnderimi i kolektivit, industrializimi i jetës së përditshme, estetika monumentale. Unë besoj tek njeriu që gabon dhe tek përkohshmëria e momentit. Por ka diçka atmosfera e epokës sovjetike që më tërheq, ndonjëherë me një forcë pothuaj “të egër”. Makina u kthye dhe u ndal pranë hotelit. Një grup njerëzish ishin ulur në një tryezë përjashtë, dhe ndërkohë që ne afroheshim, ata u ngritën në këmbë. Njoha Henry Marshin, prej disa fotografive që kisha parë, si dhe një dokumentari për të.
“Ah, erdhi shkrimtari i famshëm!”, tha ai. Ishte më i shkurtër nga ç’e prisja, me një trup që në çast mendova se ishte i fortë dhe elastik; lëvizjet e tij ishin si të një njeriu në moshë, ndërkohë që sytë, pjesa e sipërme e të cilëve ish mbuluar prej kapakëve, ngjanin njëkohësisht energjikë dhe të trishtë.
Dorën ma shtrëngoi fort dhe unë ia ngula sytë vjedhurazi duarve të tij, të cilat ishin të ashpra, me gishtërinj të gjerë, si duart e një zanatçiu.
Fejzo më prezantoi me të tjerët. Paolo Pellegrin, fotografi që do të rregjistronte të gjithë procedurën, një burrë i gjatë me flokë kaçurrela dhe syze, që dukej se ishte në fundin e të 40-ave; asistenti i tij tejet simpatik, Alessio Cupelli, i cili kishte mbuluar flokët e gjatë të zinj me një shall koke; dhe Mentor Petrela, i cili drejtonte departamentin e neurokirurgjisë në spitalin e Tiranës. Ai ishte në mesin e të 60-ave, i veshur në mënyrë elegante, i buzëqeshur, me sytë plot ngrohtësi.
“Kemi rezervuar një tryezë tek restoranti këtu pranë”, më tha ai. “A do të bashkohesh me ne?”
Në restorant u mblodhëm përjashtë, në një tarracë të ngushtë, ndërsa jashtë kish filluar të dëgjohej jehona e faljes së një hoxhe. Fejzo bisedoi me kamerierin, dhe ndërkohë që Marshi dhe Pellegrini rifilluan bisedën e mëparshme, unë dëgjoja zërin e çuditshëm të hoxhës, që ngrihej dhe binte në errësirë. Nuk i kuptoja fjalët, por tingulli i tyre mbushte ajrin me trishtim dhe përulësi. Njeriu është i vogël, jeta është e madhe, këto dëgjova unë në tingëllimën e atyre fjalëve. Pellegrini hoqi syzet dhe fërkoi sytë, dhe pasi rivendosi syzet, vështroi nga unë.
“Po flasim për një sëmundje syri që kam unë”, tha ai. “Shikimi po më përkeqësohet gradualisht”.
“Ai pyet veten, nëse pikërisht kjo gjë e shtyn përpara”, tha Marshi. “Vetëdijësimi se koha e tij si fotograf është e kufizuar”.
“Ti je fotograf lufte, apo jo?”, i thashë unë.
“Po”, tha Pellegrini.
“A sheh ngjashmëri me atë që bën ti?”, thashë, duke u kthyer nga Marshi. “Kirurgjia e trurit ka të bëjë me jetën dhe vdekjen gjithashtu, apo jo?”. Kamerierët, të gjithë djem të rinj me flokë të prerë shkurt, erdhën pa u ndier lart me antipastat, dhe shumë shpejt tryeza krejt e bardhë, që deri në ato momente ishte “ngjyrosur” vetëm prej vajit të ullirit ngjyrë jeshile të
çelët brenda shisheve transparente, u mbush me domate ngjyrë të kuqe, sallatë jeshile, oktapod blu në të zezë, i prerë për të ekspozuar mishin e bardhë verbues, karkalecë rozë, feta sallami të kuqërremta, feta buke ngjyrë bezhë me kore të errët, pothuaj të zezë. Ishte Marshi ai që e mbajti gjallë bisedën gjatë darkës. Ai shpjegoi procedurën e kraniotomisë në gjendje të zgjuar, duke thënë se për një neurokirurg, është një tundim i vazhdueshëm që të përpiqet të heqë të gjithë tumorin, por nëse shkon shumë larg, nëse heq më shumë se sa duhet, pasojat mund të jenë të rënda. Mund të çojë në paralizë të plotë ose parciale të njërës pjesë të trupit, apo dëmtime të tjera funksionale, madje edhe ndryshime personaliteti. Kur pacienti është zgjuar, kjo e lejon kirurgun që, pikësëpari të përcaktojë se ku qëndron vija ndarëse, dhe së dyti, të vëzhgojë pasojat e procedurës në mënyrë të drejtpërdrejtë e të menjëhershme, dhe të ndalet përpara se të shkaktohet ndonjë dëmtim serioz.
Marshi ishte i artikuluar, i mirëinformuar dhe argëtues. Ai fliste me të njëjtën lehtësi, si për gjendjen politike në Zimbabve, apo për librat e shkrimtarit gjerman V. G. Sebald të cilin e adhuronte, ashtu edhe për pjesë të ndryshme të trurit. Në të njëjtën kohë, pata ndjesinë se diçka tjetër po ndodhte brenda tij, që shumë pak kishte të bënte me bisedën tonë. Kur dikush thoshte diçka, ai ia priste duke thënë “Pikërisht!”, dhe vazhdonte të fliste për temën, por ai mund të bëhej edhe tejet i heshtur, sikur të ishte gremisur nga kjo botë, dhe të kish “rënë” në brendësi të vetes së tij. Dhe pikërisht aty ai nuk dëshiron të jetë, mendova unë, teksa bisedonim rrotull tryezës, nën dritën e fortë të llampave të tavanit, xixëllimës së gotave dhe shkëlqimit të mbulesës së bardhë, të cilën e theksonte edhe më shumë errësira e madhe, e papenetrueshme, përtej shkurreve të gjelbëra që rriteshin në murin e tarracës.
Përpara se të vendoste të bëhej kirurg, Marshi kishte studiuar filozofi, politikë dhe ekonomi në Universitetin e Oksfordit, aty ku i ishte ngjallur interesi për Bashkimin Sovjetik. Pas përfundimit të Luftës së Ftohtë, ai nisi të punojë si vullnetar në një pavijon neurokirurgjik në Kiev, ku kushtet ishin primitive dhe të tmerrshme. Dokumentari i vitit 2007 për punën e tij atje, me titull “Kirurgu Anglez”, tregonte disa operacione tejet brutalë; në një prej tyre ata përdorën një trapan “Bosch”, nga ata që mund ta blesh në një dyqan veglash, për të hapur kafkën; në një tjetër, përdorën një sharrë hekuri, e cila mbushi ajrin me pluhur kafke dhe me gjak. Marshi u dërgoi atyre krirugëve pajisje mjekësore; një herë madje, ai shkoi atje me makinën e tij, të mbushur plot me instrumenta.
Shtatë vjet më parë, Marshi kishte operuar ambasadoren e ardhshme britanike në Shqipëri dhe ishte miqësuar shumë me të. Kish qenë ajo që e kishte prezantuar me Petrelën.
“Ne u bëmë miq menjëherë”, tha Petrela, ndërsa Marshi tregonte historinë. “Menjëherë! Henry Marsh është një doktor i ndershëm. Libri i tij është i gjithi për ndershmërinë. Të vërtetën. Eshtë shumë e rëndësishme, e vërteta”.
“A u specializuat në neurokirurgji prej djalit tuaj?”, e pyeta unë, dhe u mbështeta për t’i lënë hapësirë kamerierit, i cili po vendoste sallatën në pjatën time me një pincetë.
Sytë e Marshit u zvogëluan dhe cepat e buzëve u tërhoqën për të formuar një si ngërdheshje, ndërkohë që hapi duart, si për të thënë që këtë pyetje ia kishin bërë shumë herë dhe se ashtu mund të dukej, por ndoshta nuk ishte kjo arsyeja.
“Nuk mund ta dish asnjëherë, apo jo”, tha ai. “Ndoshta luajti një rol. Por jo në mënyrë të vetëdijshme, gjithësesi. Sido që të jetë, nuk ka dyshim që më bëri një doktor më të mirë”.
Djali i tij ishte vetëm disa muajsh, kur iu nënshtrua ndërhyrjes për të hequr një tumor në tru, ndërkohë që Marshi ishte ende një mjek praktikant. Në librin e tij, ai përshkruan dëshpërimin e madh dhe pafuqinë totale që ndjeu, teksa priste të dëgjonte rezultatet, përpara se të bëhej e qartë se ndërhyrja kishte qenë e suksesshme. “Ajo që bëj unë, mban ujkun larg derës”, tha Marshi. “Ndoshta prandaj e kam bërë gjithë këta vite. Ka qenë një mënyrë për të mbajtur ujkun larg prej derës”.
Kur alarmi në celular më zgjoi mëngjesin e të nesërmes, pata një kujtesë disi të vagët të panikut që më kishte mbërthyer gjatë natës. Isha ngritur në mënyrë të beftë nga shtrati, duke mos qenë në gjendje të kujtoja ku ishin fëmijët. “Ku janë fëmijët, ku janë fëmijët”, kisha menduar, duke kërkuar për ta në tualet, jashtë në ballkon, poshtë në dysheme, pranë shtratit. Por fëmijë nuk kishte. Ku ishin fëmijët? Më në fund kuptova se kisha ecur në gjumë, por sërish nuk mundesha të kujtoja se ku isha, ose ku ishin fëmijët. I kisha humbur? Më pas mu kujtua gjithçka, dhe ishte sikur, krejt papritur, të isha bërë njësh me veten time dhe me dhomën ku ndodhesha. Gjithçka mori kuptim, dhe tashmë i çliruar kisha rënë të flija sërish.
Bëra dush shpejt e shpejt, u vesha dhe dola tek recepsioni, ku Marshi, Pellegrini, Cupelli dhe Fejzo ishin mbledhur tashmë, dhe dy makina po na prisnin për të shkuar në spital. Dukej sikur po ecnim në një tjetër qytet. Ajo që në mbrëmje ishte dukur e errët dhe misterioze, tani ishte përmbytur prej dritës së diellit, ishte zhveshur krejt nga misteri. Ndoqëm një lumë të rrethuar me beton, duke lënë pas resht pas reshtash me shtëpi me tulla, shumë prej tyre të vjetëruara, plot me kafene të vogla të improvizuara dhe dyqane të thjeshtë. Malet përtej qytetit, të cilët vetëm tani i vura re, që rriteshin të thiktë, pakëz të mjegulluar, por gjithësesi me një gjelbërim të qartë përkundër qiellit blu, dukej sikur krijonin një kornizë të qytetit dhe i jepnin atij karakterin e spikatur. Ata qëndronin aty, si dëshmitarë të palëvizshëm të luftës njerëzore kundër entropisë, ashtu si kishin qenë kur kjo tokë i përkiste Perandorisë Romake në shekullin e katërt dhe Perandorisë Otomane në shekullin 17.
Makinat ngadalësuan dhe ne parkuam para spitalit, një ndërtesë betoni funksionaliste, qoshet e mprehta dhe muret e të cilës, bënin kontrast me njerëzit përjashtë, të cilët rrinin ulur apo në këmbë në dritën e diellit, me trupat e tyre të butë, me fustane ose këmisha me lule dhe pantallona kostumesh, jo shumë ndryshe nga mënyra si visheshin gjyshërit e mi, mendova, në vitet 1950 dhe ’60. Brenda pavijonit të neurokirurgjisë, Petrela po na priste në këmbë, i veshur në mënyrë të përsosur dhe me një buzëqeshje vesh më vesh.
“Mirësevini, miqtë e mi”, tha ai. “Mund t’i lini gjërat tuaja në zyrën time, nëse doni. Dhe pastaj, do ju tregoj sallat e operacionit”.
U pajisëm me veshje kirurgjie, përparëse, kapele dhe maska dhe shkuam në katin e dytë, përmes një labirinti të vogël korridorësh, dhe drejt e në sallën e operacionit.
Për tmerrin tim, aty po kryhej një ndërhyrje. Heshtja ishte totale. Fokusi i vetëm i vëmendjes ishte një kokë, e shtrënguar në një morsë, në mesin e sallës. Pjesa e sipërme e kafkës ishte hequr, dhe skaji i ekspozuar ishte mbuluar me shtresë pas shtrese garzash të mbushura me gjak, që formonin
një gyp poshtë, në brendësi të kafkës. Truri pulsonte butësisht brenda saj. Ngjante me një kafshë të vogël brenda një shpelle. Ose si mishi i një midhjeje të hapur. Dy doktorë ishin përkulur mbi kokën, secili prej tyre duke lëvizur instrumenta para-mbrapa, në brendësi të kafkës së hapur. Një infermiere i asistonte, një tjetër qëndronte pak më tutje, duke parë. Një zhurmë si rrufitje doli nga një prej instrumentave, si tingulli që krijon mjeti i dentistit për të thithur pështymën nga goja e pacientit. Pranë nesh ndodhej një monitor që tregonte një pamje të zmadhuar të trurit. Në mes ishte gërryer një si gropë. Në qendër të saj kishte një substancë të bardhë, në formë kubi. Kubi i bardhë, që dukej se përbëhej nga lëndë e fortë, ishte kërcor dhe ngjante si mish oktapodhi. Kuptova që mund të ishte tumori.
Një doktor pa në mikroskopin që qëndronte pezull mbi trurin dhe u kthye nga unë. Vetëm sytë i dukeshin mbi maskë. Ishin të ngushtë, si të një dhelpre.
“A do të shikosh?”, më pyeti.
Pohova me kokë.
Doktori u hoq mënjanë, dhe unë u përkula mbi mikroskop.
O Zot.
Një peisazh u hap para meje. U ndieva sikur po qëndroja në majë të një mali, duke vështruar një rrafshinë, të mbuluar me lumenj të gjatë gjarpërues. Në horizont, ngriheshin më shumë male, mes tyre kishte lugina dhe një prej luginave ishte e mbuluar nga një akullnajë e bardhë, shumë e madhe. Çdo gjë shndërriste dhe shkëlqente. Ishte sikur të isha transportuar në një tjetër botë, një tjetër pjesë të universit. Njëri lum ishte i purpurt, të tjerë ngjyrë të kuqe të errët, dhe peisazhi që ata përshkonin ishte i mbushur me ngjyra të çuditshme, të panjohura. Por vështrimi im qëndroi më gjatë mbi akullnajën. Ajo qëndronte aty si një pllajë mbi luginë, me ngjyrën e bardhë si bora e malit në një ditë me diell. Krejt papritur, një dallgë e kuqe u ngrit dhe mbuloi akullnajën e bardhë. Kurrë më parë nuk kisha parë një gjë kaq të bukur, dhe kur drejtova trupin dhe u hoqa mënjanë për t’i lënë vend doktorit, për një moment sytë i kisha të mbushur me lot.
Përjashtë në oborr ajri ishte i mbushur me zëra, me zhurmën e motorrëve të makinave, me këngën cingërisëse të gjinkallave. Njerëzit atje, ulur apo në këmbë, disa duke bashkëbiseduar zhurmshëm, të tjerë të heshtur e të tërhequr, ishin të afërmit e pacientëve, që i kalonin ditët aty për të qenë pranë njerëzve të dashur, më kish thënë Fejzo.
Ngrita sytë lart, në katin e fundit të spitalit. Ishte e vështirë të imagjinoje që, salla e heshtur, me ishujt e saj të pajisjeve të teknologjisë së lartë, ishte vetëm pak metra larg nga kaosi atje përjashtë. Edhe më e vështirë ishte të rrokje që, brenda asaj salle, kishte një hapje drejt një tjetër dhome: trurit të njeriut.
A kisha parë vërtetë mu brenda tij? Pata një sëmbim, si një ndjenjë faji. Ai tru ishte pjesë e një qenieje njerëzore, me një personalitet tërësisht të vetin. Por unë kisha parë brenda tij, dhe kisha menduar për të si të ishte një vend.
U ktheva brenda dhe gjeta Petrelën dhe Marshin të ulur në zyrën jashtë sallës, duke pirë kafe dhe biseduar. “A je gati të takosh pacientin e parë?”, pyeti Marshi.
Pohova me kokë.
Marshi fliste gjithmonë me pacientin, para dhe pas operacionit; ai përsëriti disa herë se kjo mund të ishte pjesa më e vështirë e punës së tij. I duhej të thoshte të vërtetën, e në të njëjtën kohë nuk duhet ta privonte pacientin nga shpresa.
“Mund ta takosh në zyrën time”, tha Petrela. Ndoqa pas Marshin në sallën ngjitur, ku u ulëm përreth tryezës së Petrelës. Pas pak dëgjuam një trokitje në derë. Pacienti, një burrë i shkurtër dhe trupngjeshur, me një fytyrë rinore që rrezatonte forcë, dhe Florian Dashi, neurokirurgu që do i fliste gjatë operacionit, hynë së bashku. Pacienti buzëqeshi, në lëvizjet e tij kishte vetëbesim, por në sy kishte një hije shqetësimi, ndoshta edhe frike.
Ai quhej Ilmi Hasanaj. Ishte 33 vjeç dhe punonte murator në Tiranë. Jetonte në periferi të qytetit dhe ishte i martuar, por nuk kishte fëmijë. Kishte qenë duke punuar në një ndërtesë, tha, mbi çati, dhe aty nga mesi i ditës kishte shkuar të vendoste diçka në magazinë, kur krahu i majtë kishte filluar të lëvizte në mënyrë të pakontrolluar. Edhe goja dhe syri i majtë lëviznin në mënyrë të pakontrolluar. Kishte arritur të ulej në një karrike. Disa kolegë, duke kuptuar se ishte diçka shumë e rëndë, e kishin transportuar në spital.
“Çfarë mendove se po të ndodhte?” e pyeta.
“Mendova që thjeshtë isha i lodhur”, tha ai. “Kohët e fundit kisha punuar shumë”.
Pati një moment pauze.
“A ke frikë nga operacioni?”, e pyeta. Ai pohoi me kokë, përpara se Dashi të mund të përkthente pyetjen time. “Po”.
Marshi u përkul përpara.
“Kam bërë rreth 400 operacione si ky”, tha ai. “Përvoja ime me pacientët anglezë është se, zakonisht për ta është shumë e lehtë. Dhe unë kam përshtypjen se shqiptarët janë shumë më të fortë se anglezët. Unë besoj se shqiptarët do t’ia dalin shumë mirë”. Hasanaj qeshi, pasi ia përkthyen këtë gjë.
“Nuk ka dhimbje”, tha Marshi. “Arsyeja përse e kryejmë ndërhyrjen në këtë mënyrë, është që ta bëjmë më të sigurtë. Fillimisht do të të prekim trurin me një instrument të vogël elektrik, që unë e kam sjellë nga Londra, dhe kur ne të prekim zonën e lëvizjes, do të të bëjmë të lëvizësh. Kështu, ne do të dijmë se ku është zona e lëvizjes. Dhe pjesa e dytë është që, teksa ne heqim tumorin, do të të kërkojmë vazhdimisht që të lëvizësh këmbën, gjurin, ijet, gishtërinjtë, për të parë nëse mundesh ende t’i lëvizësh. Dhe nëse, kur ne heqim tumorin, ti fillon të ndihesh pak i dobët, atëherë ne do ta dimë se është koha për t’u ndalur. Eshtë e mundur që pas operacionit do të ketë një farë dobësie në anën e majtë, por është pothuajse e sigurtë që do të përmirësohesh. Risku që të mbetesh përherë i paralizuar nuk është zero, por është shumë i vogël, më pak se 1 përqind. Unë shpresoj se do të mundemi të heqim të gjithë tumorin, por mund edhe të mos arrijmë, dhe ti do të kesh nevojë të bësh skanime të trurit në vitet e ardhshëm. Nëse nuk do të kesh dobësim pas operacionit, shpresoj që do të kthehesh të shtrosh tulla, në pesë apo gjashtë javët e ard- hshme”.
Herën tjetër që e pashë Hasanajn, më vonë atë pasdite, ai ishte në anestezi të përgjithshme, i shtrirë nën çarçafë në sallën e operacionit, ku i dukej vetëm koka e mbërthyer në një morsë metalike. Kokën ia kishin rruar pjesërisht, në përgatitje për hapjen fillestare të kafkës. Heqja e tumorit do të ndodhte të nesërmen. Shpesh herë, Marshi i kryente të dy hapat në të njëjtën ditë, por në këtë rast, kryesisht për shkak se ishte një procedurë e re për këtë spital, operacioni do të kryhej në dy ditë të njëpasnjëshme. Petrela dhe asistent kirurgu i tij, Artur Xhumari, njeriu me sytë si të dhelprës, u përkulën mbi pacientin. Petrela lëvizi një pajisje të vogël fotografuese përreth kokës, teksa shihte në monitor. Pamjet në ekran që tregonin trurin, ndryshonin ndërsa ai lëvizte pajisjen, tamam si pamjet me ultratinguj, me të cilat kisha parë fëmijët e mi në barkun e sime shoqeje.
Petrela dhe Xhumari bisedonin me zë të ulët, ma merr mendja po vendosnin se ku të hapnin kafkën. Më pas, Xhumari e vendosi bisturinë 5 centimetra mbi vesh dhe e shtyu fort, përmes lëkurës. Gjaku doli nga e çara dhe rodhi në njërën anë të kokës. Xhumari bëri një gjysmërreth me bisturi, përgjatë kurorës. Petrela përdori një pajisje thithëse, për të thithur gjakun që ridhte. Pastaj, me një instrument të sheshtë që e futi në vendin e prerjes, Xhumari palosi lëkurën, bashkë me mishin poshtë saj, si dhe nervat që e mbanin lidhur pas kafkës. Centimetër pas centimetri, skalpi u shkëput nga kocka e kafkës. Ai pjesërisht priste, pjesërisht shtynte dhe e shkëpuste nga pjesa e poshtme, ndërkohë që në të njëjtën kohë e tërhiqte lart, sikur të ishte duke qëruar një frut të papjekur, lëkura e të cilit ende ishte e kapur fort pas tulit. Kur kishte përfunduar, ai e palosi skalpin në njërën anë dhe shpejt e shpejt e mbuloi me garza, të cilat u skuqën menjëherë nga gjaku.
Kafka, tashmë e zhveshur krejt, ishte ngjyrë e verdhë në të bardhë, me rripa të hollë gjaku që shpërndaheshin në të gjithë drejtimet. Xhumari nxorri një instrument metalik të shndërritshëm, në formë skeptri, ose një hekur të madh saldimi, me dhëmbëza në fund. Ai e vendosi anën e dhëmbëzuar nga kafka dhe nisi të shpojë. Një tingull i fortë, gumëzhitës u përhap nëpër sallën e operacionit. Rreth e rrotull u krijua një grumbull kocke të bluar fort, ndërkohë që gjaku rridhte sipër kafkës së fortë. Kur ishte shpuar e gjithë kocka, Xhumari e nxorri turjelën; ngjante me vrimën që hapim për vida. Xhumari hapi dhe dy vrima të tjera, të njëjta me të parën.
Më pas nxorri një tjetër instrument, i bërë me metal shkëlqyes dhe e futi majën në vrimën e parë.
Kuptova që kjo ishte sharra e tij. Edhe ajo bënte një zhurmë të fortë gumëzhitëse, dhe dukej se bëhej më e potershme kur puna vështirësohej. Xhumari e zvarriti ngadalë drejt vrimës së dytë, ndërkohë që Petrela thithte gjakun dhe pluhurin e kockës. Një e çarë e ngushtë u krijua dalëngadalë, njësoj sikur hap një vrimë me sharrë në akull. Kur sharra kish bërë një rreth të plotë dhe kishte mbërritur tek vrima e parë, por nga ana e kundërt, Petrela ngriti pjesën e sipërme të kafkës sikur të ishte një kapak, dhe e mbajti lart në ajër, mu përpara meje.
“Çdo neurokirugu, në një moment të karrierës së tij i bie kjo përtokë”, tha ai duke qeshur. Ia dorëzoi kapakun e përgjakur infermieres, e cila e vendosi në një enë dhe e mbuloi me një shtresë plastike të gjelbërt.
Poshtë kafkës së hapur u shfaq një membranë e lyer me gjak.
“Kjo është dura mater”, tha Petrela. “Më e skajshmja e membranave”. Xhumari preu nëpër të me gërshërë, duke krijuar një llapë. Pjesa e poshtme e saj ishte e bardhë dhe ngjante me një copë rrobë të ngjyer. Ai e tërhoqi butë llapën, duke nxjerrë zbuluar trurin. Ai pulsonte ngadalë dhe ngjante kaltërosh, nën dritën e fortë të llampave.
“Tani e qepim sërish”, tha Petrela. “Dhe jemi gati për operacionin e nesërm”.
I gjithë procesi u krye së prapthi. Ata qepën sërish membranën, dhe infermierja i dha Xhumarit kapakun e kafkës. Kur ai e vendosi në vend, gjaku rodhi sërish, sikur ta kish vendosur kapakun në një kupë të mbushur me lëng të trashë boronice. Ata e mbërthyen kapakun me kapëse metalike, më pas qepën sërish skalpin.
As edhe një moment nuk më kishte shkuar mendja, që personi të cilin po e prisnin, ishte Hasanaj.
Petrela na ftoi të gjithëve për darkë në apartamentin e tij atë mbrëmje. Familja e tij zotëronte një ndërtesë në qendër të qytetit, pak më lart se xhamia qendrore. Paraardhësit e tij kishin qenë politikanë dhe biznesmenë; stërgjyshi i tij kish qenë prefekt i Tiranës, kur qyteti kishte kapitulluar përballë forcave të Perandorisë Austro-Hungareze, gjatë Luftës së Parë Botërore. Gjyshi i tij kish qenë tregtar i vajit të ullirit, dhe ishte i pasur; ishte pikërisht ai që kishte ngritur këtë ndërtesë në vitin 1924. Kur komunistët erdhën në pushtet pas luftës, familja e humbi shtëpinë; ajo u konfiskua, ashtu si të gjithë shtëpitë e borgjezisë. Babait të tij, që ishte profesor, iu desh të japë mësim në një fshat në malet larg prej Tiranës, më tha Petrela, tek rrinim në muzg, në tarracën mbi apartamentin e tij. Zërin ia mbyste trishtimi, kur fliste për të atin.
“Ai më thoshte se duhej të vinim një maskë përpara se të dilnim jashtë”, më tha Petrela. Ai bëri sikur vendosi një maskë në fytyrë me duar, si dhe bëri me shenjë, sikur mbyllte një zinxhir para buzëve. “Dhe pastaj, e hiqnim sërish maskën, kur hynim në shtëpi dhe mbyllnim derën. Kam një maskë në korridor, për t’ia kujtuar gjithmonë vetes këtë gjë”.
Ai qeshi. Më bëri përshtypje fakti që Petrela pikësëpari, ishte ende një bir, sepse e tillë ishte natyra e sharmit të tij – djaloshar, gazmor, në një farë mënyre, i brishtë. Por në të njëjtën kohë, pata ndjesinë se këtu kishte shumë gjëra që nuk i kuptoja. Kisha vënë re se fjala e tij ishte ligj për punonjësit e tjerë në spital, dhe që shërbimi i neurokirurgjisë në spitalin e Tiranës, i cili ishte i varfër dhe me mungesë burimesh, të punonte me një nivel kaq të lartë që Henry Marshi e quajti ultra-modern, sigurisht që nevojitej diçka më shumë se sa mirësia. Duke ndenjur aty në errësirë nën yje, ndërsa tingujt e qytetit poshtë nesh vinin e ngriheshin nëpër ajër, Petrela më pas më tregoi një histori për ish shefin e tij: që ai, dikur, i hiqte disa lloje tumoresh me gishtin tregues. Asnjë instrument, asgjë, ai thjeshtë fuste gishtin brenda në tru dhe – hop! – tumori dilte jashtë.
Petrela më bëri një demonstrim. Ai ngriti gishtin e gjatë tregues në ajër, e përkuli si grep dhe bëri sikur nxirrte diçka jashtë, ndërkohë që qeshte. Teksa ai e bënte, unë e dija se këtë gjest do ta mbaj mend deri sa të vdes. Darka u shërbye në një dhomë ndenjeje, dy kate më poshtë, e cila ishte mobiluar sikur të ishte fundi i viteve njëzetë. Tavani dhe dyshemeja ishin të dyja me dru të errët, dhe muret qenë të mbuluar me piktura; një pistoletë e vjetër, e gjatë, ish vendosur mbi një sënduk, dhe në një qoshe ishte varur një fustan i gjatë, si ai që sipas Petrelës, gjyshja e tij kishte veshur kur ishte martuar. Ishte një dhomë thellësisht romantike.
Vetëm kur u ula në tavolinë, e cila ishte mbuluar me një mbulesë të bardhë, e tendosur dhe formale, por edhe shumë e bukur, me enë porcelani dhe gota kristali, nisa të mendoj për atë që kisha parë vetëm pak orë më herët, turjelën që shpoi kafkën e Hasanajt, milimetër pas milimetri, kapakun e kafkës që Petrela më pas e kish hequr. Hasanaj duhet të jetë zgjuar tani, mendova. Ai rrinte shtrirë në shtratin e tij në spital, me dhimbje të çuditshme në kokë, dhe mendimin se të nesërmen do të rrinte zgjuar, ndërkohë që dy doktorë – ata që ishin ulur këtu tani, duke ngrënë dhe pirë, biseduar dhe qeshur – do t’i hapnin trurin.
Marshi e dominonte edhe një herë bisedën në mënyrën e tij tipike angleze, plot mençuri dhe sharm. Përshtypja ime, pasi kisha kaluar një ditë dhe një natë në shoqërinë e tij, ishte se ai qe një person që i pëlqente puna me dorë. Udhëtonte kudo me biçikletë, bënte gjithfarësoj punësh me dru, dhe mbante bletë në kopshtin e tij në Londër. Ai na tha se kohët e fundit kish blerë një shtëpi verimi pranë lumit në Oksford. Pronari i mëparshëm kishte vdekur në mjerim, mes rrangullinave, plehërave dhe vetmisë, dhe Marshi tha se i vetëm do ta rinovonte të gjithë. Dukej se mënyra e tij e të jetuarit ishte që të vazhdonte të lëvizte, duke i mbushur ditët me gjëra për të bërë, ashtu sikurse darkën e mbushi me gjëra për të thënë.
Kishte diçka qetësuese në të qënit në shoqërinë e tij, sepse ai merrte kontrollin e bisedës në një mënyrë argëtuese, por në të njëjtën kohë shkaktonte edhe një ndjesi pasigurie, sepse brenda gamës së gjerë të temave që ai zotëronte, shfaqeshin herë pas here gjurmë të vetëvlerësimit, i kamufluar më së miri, por jo aq mirë sa unë të mos dalloja, se për të ishte e rëndësishme të na bënte të ditur se gruaja e tij ishte e bukur dhe e mençur, se libri i tij ishte pritur shumë mirë, se David Cameroni, për shembull, e kishte lexuar dhe ishte përlotur. Kur folëm për makinat, historia që zgjodhi të na tregojë ishte për “Saab”-in e tij të vjetër, që ai kish ndërmend ta ngiste deri sa të vdiste, dhe se një herë kishte shkuar me atë makinë për të takuar mbretëreshën, dhe na tregoi sa e vjetëruar dhe e lënë pas dore ngjante ajo, në krah të makinave të tjera.
Ishte nga ato gjëra, që më pas do të më bënin të ndihesha i turpëruar, për muaj të tërë. Ishte një problem i madh që unë kisha, nevoja për të nxjerrë veten time në pah duke përmendur, ashtu kalimthi, ngjarje të favorshme, me qëllim që të tjerët të kuptonin se unë nuk isha thjeshtë një norvegjez i mërzitshëm e i heshtur. Ishte pothuaj e pandreqshme.
A mundej që Marshi, ky neurokirurg brilant, të ishte i ngacmuar prej një nevoje konstante për të tërhequr vëmendjen nga vetvetja? A nuk ishin cilësitë e tij të jashtëzakonshme, të qarta për gjithkënd që e rrethonte, të skalitura fort në imazhin që ai kishte për vetveten?
Mendova për atë që ai kish thënë një natë më parë, për dëbimin e ujkut nga dera. Kisha menduar se kish dashur të thoshte diçka të madhe. Por ndoshta ishte, përkundrazi, diçka shumë e vogël?
Ia ngula sytë, atje në fund të tavolinës, ulur në vendin e nderit, me gishtërinjtë e fortë që mbanin shkujdesur gotën e verës, teksa ai fliste, me syzet rrethore në fytyrën e rrumbullakët dhe me rudha, sytë plot gjallëri, të cilët shumë shpejt, kur Marshi pushonte së foluri, bëheshin të trishtë.
Mëngjesin tjetër, që ishte i ngrohtë dhe rrëzëllitës si një ditë më parë, Marshi ishte mbështetur në një kolltuk të zi, në dhomën pranë sallës së operacionit, veshur me përparësen e operacionit ngjyrë blu, dhe maskën të varur poshtë mjekrrës. Ai buzëqeshi për pak çaste, ndërkohë që unë hyra brenda. “A jeni nervozë përpara operacioneve si ky?”, e pyeta.
Ai pohoi me kokë.
“Gjithmonë. Por operacioni i sotëm është relativisht i thjeshtë. Gjëja kryesore është të dish kur të ndalesh”. Hyra në dhomën e operacionit. Hasanajn e kishin sjellë tashmë. E kishin vendosur në të njëjtin pozicion si një ditë më parë, pjesërisht i kthyer lart, me njërin krah mbi mbajtëse dhe kokën të mbërthyer në morsë. Megjithatë, këtë herë ishte zgjuar. Sytë e tij vështronin drejtë, përpara. Një doktor po ia fërkonte kokën me një substancë ngjyrë kafe. Kur ai përfundoi, futi një shiringë në skalpin e Hasanajt, duke e shpuar në të gjithë qepjet e ditës së mëparshme. Duhej t’i dhimbte, por Hasanaj nuk bëri zë; rrinte aty i palëvizur. Një mbulesë e gjelbër iu vendos mbi kokë deri tek sytë, dhe fytyra e tij u mbulua si nën një ombrellë, ndërkohë që kafka mbeti përjashtë. Dashi u ul në një karrike pranë tij. Marshi hyri në sallë dhe nisi të studiojë një monitor, mbi të cilin ishte shfaqur skanimi i fundit i trurit.
“Ja ky është tumori”, më tha. “Kështu që, mendoj se e di çfarë duhet të pres. Por nuk mund të jesh kurrë i sigurtë, deri kur e sheh realisht”.
Xhumari filloi të heqë penjtë. Ai palosi sërish skalpin, duke nxjerrë zbuluar kafkën. Pjesa e lagur nën skalpin u mbulua menjëherë me garza, të cilat rrethonin kokën si një krater bardhë e kuq. Xhumari dhe Petrela hapën me kujdes kapëset metalike dhe hoqën kapakun. Të dy qëndronin pa lëvizur, me kokat të përkulura në një kënd pothuaj 90 gradë, ashtu si dhe krahët, që i mbanin pranë trupit si krahë zogu; për disa momente të gjatë, duart ishin të vetmet pjesë të trupit që lëviznin. Nuk flisnin, dhe zhurma e thithëses së gjakut mbushi sallën. Marshi ecte sa para-mbrapa. Më bëri përshtypje, që ai i ngjante një aktori i cili po përgatitej të ngjitej në skenë; rrezatonte të njëjtën energji prej njeriu pakëz nervoz, të përqëndruar, në ankth.
U afrua tek unë.
“Në Angli, të gjithë tani do të ishin plot gjallëri dhe duke biseduar. Shpërqëndrimi është një qetësues i mirë”.
Më nguli sytë. “Këtu kultura është e ndryshme. Eshtë më vertikale. Në Londër është horizontale. Ah, kjo hes-tje si në kishë!”
Iu afrua Dashit.
“Si është pacienti?”
Dashi u përkul përpara, pothuaj futi kokën brenda ombrellës. Dëgjova zërin e Hasanajt që tha diçka në shqip. Dashi ngriti sytë nga Marshi.
“Eshtë mirë”, i tha.
“Shumë mirë!”, tha Marshi.
Xhumari ngriti pjesën e sipërme të kafkës, pjesa e poshtme e të cilës ishte mbuluar me gjak të mpiksur, dhe ia dha infermieres, e cila e futi në enë dhe e mbuloi. Më pas, hoqi penjtë në membranën e sipërme, dhe unë munda të shihja drejt e në trurin e Hasanajt, në të njëjtën kohë që ai rrinte shtrirë, me sytë ngulur diku përpara. Truri ishte i shndërritshëm dhe i mbuluar me enë gjaku, të cilat spërdridheshin si krimba të vegjël të kuq, në sipërfaqen ngjyrë të verdhë dhe gri. Petrela spërkati ujë në të me një shiringë.
Xhumari bëri disa hapa prapa për t’i lënë vend Marshit, i cili u përkul përpara.
“Ai aty është tumori, apo jo? Interesante.” Ngriti sytë nga unë.
“A mund ta shohësh?”
Tunda kokën. Mua të gjitha më dukeshin njësoj.
“Eshtë aty, një zonë pak më rozë”.
Ai drejtoi trupin, dhe unë u hoqa mënjanë, teksa kuptova që po fillonte operacioni. I dhanë në dorë një instrument, që dukej si një pirun i gjatë, i cili ishte i lidhur me një kuti në anën tjetër, poshtë një monitori, ku qëndronte një infermiere, e gatshme të ndiqte udhëzimet e tij.
“Ky duhet të jetë korteksi ndijor. Nëse gaboj, do të ketë lëvizje”.
I kërkoi infermieres ta vendosë fuqinë në nivelin 3 dhe e preku trurin me “pirunin”. Pati një tingull elektrik, zukatës. U vendosa në një kënd, prej ku mund të shihja Hasanajn.
“Dashi?”
“Asgjë”.
“Ngrije tek 4-a”.
Infermierja rriti fuqinë. Marshi preku sërish trurin. Dashi i foli Hasanajt, i cili tha diçka. “E ndien”, tha Dashi. “Shqisat këtu, fytyra atje”, tha Marshi, sikur të fliste me vete. “Ngrije tek 5-a”. Dashi i foli Hasanajt.
“Krahu i majtë, fytyra, gjuha”, tha ai. Marshi preku sërish trurin. Këtë herë, Hasanaj ngriti befas krahun lart në ajër, sikur t’ia kishin lëvizur me një fije nga ato të teatrove të kukullave, dhe ai u drodh për disa sekonda, para se ta ulte sërish.
Nuk mund t’u besoja syve. Ishte sikur të kishin ndezur një robot.
“Lëvizje e krahut të majtë”, tha Dashi. Marshi lëvizi instrumentin. Syri i Hasanajt u hap e u mbyll disa herë. “Lëvizje e syrit të majtë”, tha Dashi. “Mund të afrojmë mikroskopin”, tha Marshi.
Ndërkohë që ata sollën mikroskopin, i cili ishte mbërthyer përmes një vinçi të lëvizshëm tek një makinë e madhe, me të cilën ishte lidhur edhe një monitor, unë u ula galiç përpara Hasanajt.
“Si ndihesh?” e pyeta.
Ai buzëqeshi lehtë dhe tha diçka në shqip. “Eshtë ok”, tha Dashi.
“A të dhemb?”
“Ai thotë vetëm pak, tek veshi”.
E gjithë energjia e pashtershme e Marshit, u zhduk në momentin kur u përkul mbi mikroskop dhe nisi të operojë. Ishte sikur të kish vënë këmbë mbi një podium, ku tashmë rregullat ishin të tjerë. U përkul përpara dhe i foli Hasanajt.
“Tumori është në një pozicion të mirë. Pas pak do të të kërkoj të lëvizësh disa pjesë të trupit, sidomos fytyrën”.
Në monitor mund të shihja që Marshi po shponte një vrimë të vogël tek tumori, i cili mua më dukej identik me trurin që e rrethonte. Ai mbante një instrument në dorën e majtë, që e përdorte për të mpiksur gjakun; në dorën e djathtë, mbante një pajisje thithëse, që me kujdes të madh e përdorte për të hequr copëza të vogla indesh. Ato largoheshin brenda tubit, bashkë me gjakun dhe ujin; mund t’i shihja tek shkonin poshtë tubit plastik dhe zhdukeshin. Pranë tij qëndronte Petrela, duke spërkatur sipërfaqen me ujë.
Me Dashin që përkthente, Marshi i kërkoi Hasanajt që të lëvizte gojën, sytë.
Vrima tek tumori erdhi e u rrit ngadalë.
Marshi nxorri sërish stimuluesin. Këtë herë u desh ta ngrenë deri tek 8-a, përpara se të kishte një reagim. Dashi tha: “Fytyra”. Marshi ma bëri me dorë të afrohem.
“E sheh këtë? Këtë pikën këtu. Kjo është qendra e lëvizjeve të fytyrës. Këtë duhet ta lëmë pa e prekur”.
A buronin nga kjo pikë e vogël të gjithë shprehjet e fytyrës së njeriut?
I gjithë gëzimi, dhimbja, e gjithë drita dhe e gjithë errësira që mbushnin një fytyrë gjatë jetës, a ishte ky burimi i të gjithave? Dridhja e buzës së poshtme përpara se të dalin lotët, sytë që ngushtohen prej zemërimit, shpërthimi i beftë në të qeshur? Marshi vazhdoi të punojë me të dy instrumentat. Duke përdorur thithësen, ai e fuste, shtynte vazhdimisht, ndërkohë që përdorte mjetin tjetër, pa hezitim, pa u ndalur dhe, me sa dukej, pa menduar. Nxorri sërish stimuluesin elektrik. Këtë herë e shtyu drejt fundit të vrimës.
“Kjo duhet të jetë sërish fytyra”, tha ai. “Asgjë”, tha Dashi.
“Asgjë?”
Dashi tundi kokën, dhe Marshi vazhdoi të punojë.
“Këtu tumori është fiks si truri, ky është problemi”, tha ai. “A do të shohësh?”
Bëri një hap prapa, dhe unë u përkula sërish mbi mikroskop. Pamja këtë herë ishte krejt e ndryshme. Dukej sikur po shihja brenda një shpelle të madhe, në fundin e të cilës ndodhej një pishinë e mbushur me lëng të kuq. Ndonjëherë uji spërkatej nga e djathta, si nga një zorrë shumë e madhe. Nuk kisha parë kurrë një gjë të tillë, pasi muret e kësaj shpelle ishin kaq të lëvizshëm, të përbërë prej indesh të gjallë. Në skajet e pishinës, mbi sipërfaqen e kuqe, muret ishin të ngrënë. Prapa murit më të thellë, që dukej se ishte fryrë si një tollumbace që pritej të pëlciste, vura re diçka ngjyrë të purpurt.
Kur u hoqa mënjanë për t’i lënë vend sërish Marshit, u mundova shumë për të bashkuar dy perspektivat; ishte sikur të ndodhesha njëkohësisht në dy nivele të realitetit, si atë natë kur kisha ecur në gjumë, dhe ëndrra e realiteti luftonin për epërsi. Kisha parë brenda një dhome, si asnjë tjetër, dhe kur ngrita sytë lart, ajo dhomë ishte brenda trurit të Hasanajt, i cili rrinte shtrirë mu aty, në dhomën më të madhe, të mbushur me doktorë dhe infermiere dhe makineri dhe pajisje, dhe përtej asaj dhome ishte një dhomë më e madhe, e ngrohtë dhe e pluhurosur, prej asfalti dhe betoni, poshtë një vargu malesh të gjelbër dhe nën qiellin e kaltër.
Të gjithë këto dhoma ishin mbledhur brenda trurit tim, i cili ngjante ekzaktësisht si i Hasanajt, një kokërr si arrë e lagur, i formuar nga 100 milion qeliza truri, kaq të vogla dhe kaq të pafundme, saqë mund të krahasoheshin vetëm me yjet e një galaksie. Dhe megjithatë, ai që formonin ishte mishi, dhe proceset që fshihnin ishin të thjeshtë dhe primitivë, të rregulluar prej substancave të ndryshme kimike dhe të furnizuara me elektricitet. Si mund të përmbante këto pamje të botës? Si mund të lindnin mendimet, prej kësaj cope mishi?
Marshi u ndal, nxorri përsëri stimuluesin dhe e futi në vrimë.
Dashi i tha diçka Hasanajt, i cili u përgjigj në çast.
“Asgjë”, tha Dashi.
Marshi stimuloi sërish fundin. “Asgjë”.
“Asgjë”.
“Krahu i majtë, fytyra”.
“Krahu i majtë dhe fytyra?”
“Po”.
“Atëherë do të ndalemi këtu”. Marshi bëri disa hapa prapa dhe mikroskopin e larguan. Sytë e tij, e
vetmja pjesë e fytyrës që mund t’i shihja, dukeshin të lumtur.
Xhumari dhe Petrela u afruan dhe Marshi, pasi i tha Hasanajt që operacioni kish qenë i suksesshëm, doli nga salla e operacionit.
Unë shkova tek Hasanaj dhe u përkula. Dukej i lodhur, sytë i ishin ngushtuar, fytyrën pa shprehje.
“Si ndihesh?” e pyeta.
Hasanaj buzëqeshi dhe ngriti gishtin e madh.
Dashi qeshi. Shpinën e kish të mbuluar me djersë.
Pas ndërhyrjes, e cila zgjati pothuaj tre orë, shkuam me makinë pak më larg se sa qendra e qytetit, për të drekuar në një restorant të ndërtuar me dru të errët, me kamerierët të veshur me kostume tradicionale. Temperatura ishte 35 gradë, gjinkallat ia kishin marrë këngës, ndërsa i gjithë gjelbërimi rrethues bëhej më i shndritshëm, prej rrezeve të arta të diellit flakërues. Të gjithë ishim në humor të mirë, sidomos Marshi. Kishte një lehtësi tashmë ai njeri dhe ngjante më i hapur. Jo se më parë ishte i mbyllur, por ajo hije që kisha vënë re tek ai, tashmë ishte zhdukur.
Edhe unë isha i lumtur. Pamja e maleve prapa qytetit, kaq të gjelbër dhe kryelartë, më përmirësoi gjendjen shpirtërore, dhe pamja e trurit, aspekti i tij fiziologjik – skajet e ngrënë të kafkës brenda të cilës ai pulsonte, gjaku i kuq që ridhte – ishin gjëra kaq të këndshme për t’u menduar, sepse ngjyrat e shndërritshme brenda, lidhnin peisazhin e trurit me barin që rritej nën verandën ku ne ishim ulur, dhe pemët që fëshfërinin prej flladit, dhe ajo çfarë ai tru përmbante, të gjithë këto imazhe dhe mendime, që nuk mund të ndaheshin asnjëherë nga gjendja e tyre materiale, e lidhnin atë prapëseprapë me qytetin poshtë nesh, një qytet i mbushur me ëndrra, dëshira, shpresa dhe imagjinata.
Që qyteti ishte gjithashtu i mbushur me sëmundje dhe mungesa, tragjedi dhe vdekje, kjo ishte diçka të cilën nuk u ndala ta mendoj, as edhe faktin që trutë që unë kisha parë, kishin qenë të sëmurë. Ndërhyrja kish qenë e suksesshme, tensioni ishte çliruar. Gjithë sa mund të shihja ishte jeta dhe të jetuarit.
Mëngjesin tjetër shkuam për një ekskursion në Portin e Durrësit dhe në Berat, një qytet në male. Ndonëse kishim kaluar vetëm tre ditë së bashku, na u duk se ishim njohur prej vitesh. Marshi më shpjegoi arkitekturën e trurit, si dhe mënyrën si ai funksionon. Ai më shpjegoi se si arrinin tumore, të cilët ishin të vendosur thellë në tru, gjë që, e thënë me afërsi, është i zhubrosur si një copë letër, e si pasojë plot me pala dhe rrëzina, të cilat mund t’i heqësh mënjanë dhe të vazhdosh përpara.
Janë dhe të ashtuquajturat zona të heshtura, që mund të hiqen, pa dëmtuar ndonjë prej funksioneve të trurit. Ai më tregoi për ato raste kur gjërat kishin shkuar keq, dhe pacienti kishte vdekur në tryezën e operacionit, para tij. “Unë kam vrarë njerëz”, më tha.
Marshi më tregoi për operacionet e vështirë që kishin dalë me sukses, dhe euforinë që ata prodhonin.
Ai tha se 50 përqind e ndërhyrjeve ishin pamore, pra ajo që shihje, dhe 50 përqind ishin me prekje, pra ajo që mund të zije me dorë. Më tha se kirurgjia e trurit është një zanat. Që të bëhesh i mirë, duhet të praktikosh dhe ndonjëherë të gabosh, në një profesion ku gabimet janë fatalë dhe të palejueshëm. Nëse fëmija yt ka një tumor në tru, atëherë ti kërkon kirurgun më të mirë. Por që të bëhesh më i miri, gjë që vjen vetëm prej përftimit të eksperiencës, në fillim duhet të kesh operuar fëmijë, pa e patur atë eksperiencë, e atëherë, çfarë duhet t’u thuash prindërve? Që fëmija i tyre është i rëndësishëm për të ardhmen e neuro- kirurgut të ri dhe ende të paprovuar? Ai foli për pak kohë në lidhje me veçantitë e ndërhyrjeve tek fëmijët. Indet janë të hollë dhe të bukur, shumë të ndryshëm nga ata të të rriturve.
Një fëmijë është po aq i njomë dhe i pastër në brendësi, sa edhe jashtë. Por problemi me humbjen e gjakut është shumë i madh; mund të humbasin shumë shpejt, një sasi shumë të madhe gjaku, që rrezikon jetën. Dhe ankthi i dëshpëruar i prindërve është një barrë e rëndë për t’u mbajtur. Por për vetë fëmijët, është e lehtë. Nëse nuk kanë dhimbje, ata janë të lumtur. Ata nuk kanë një këndvështrim ekzistencial. Ai më foli për babanë e tij, i cili kish qenë profesor i jurispriudencës në Universitetin e Oksfordit, si dhe për të ëmën, e cila kishte ardhur në Britani si refugjate nga Gjermania naziste përpara luftës, dhe se si të dy ata, ndihmuan për të krijuar atë që sot është “Amnesty International”. Marshi më foli për rininë e tij, se sa i drojtur kish qenë, si qëndronte në shtëpi duke lexuar libra, kur të gjithë të tjerët dilnin jashtë, se si asnjëherë nuk shkonte në klube nate, nuk kalonte kohë me vajza.
Më rrëfeu për një krizë që kishte patur në rini, kur u zhyt në një depresion të thellë dhe kaloi pak kohë në pavijonin e psikiatrisë në spital. Më tha se në atë kohë kishte shkruajtur poezi, i frymëzuar nga Sylvia Plath. Më tha se profesioni mjekësor që kishte zgjedhur i dukej i sigurtë, diçka që do ta “mbante mbi ujë”. Më tregoi për marrëdhëniet e tij me motrat dhe vëllezërit dhe me fëmijët e tij. “Unë konkurroja me fëmijët e mi”, më tha, duke buzëqeshur teksa e vërtiste nëpër mendje. “A mund ta imagjinosh? Gjithmonë doja t’u tregoja se sa i zgjuar isha. Kjo është një prej gjërave më të këqia që mund t’u bësh fëmijëve”. Marshi më tregoi se si kishte marrë fund martesa e tij e parë, dhe se si ishte martesa e tij aktuale.
Ishte tërësisht i hapur, por nuk po rrëfehej; më shumë, të gjithë bisedat tona dukej se çonin drejt çështjeve më të rëndësishme, pavarësisht se ku fillonin, ndoshta sepse situatat prej ku buronin ishin kaq të përqëndruara dhe kishin të bënin me jetën dhe vdekjen, dhe për arsye se vendet ku ndodhnin ishin, në një farë mënyre, të mbyllura për ne, në mesin e një kulture të huaj, e megjithatë, në një tjetër kuptim, ishin kaq shumë të hapura: Të ulur në një terracë në katin e shtatë, të rrethuar nga deti blu i errët nga të gjithë drejtimet, nën dritën e diellit, me disa njerëz të vegjël që endëshin nëpër cekëtinë, dhe qiellin pakëz më të kaltër, që ngrihej si hark mbi kokat tona.
Ose duke vizituar një kishë ortodokse në male, përpara një reshti ikonash në mur, me ngjyra rrezatuese, të artë, të kuqe, blu, poshtë një kubeje me tre vrima rrethore, përmes të cilave hynte drita. Të ulur në një makinë, duke shpuar si shigjetë errësirën e fshatrave shqiptarë, pas një dite të gjatë në diell. Duke shëtitur në qendër të Tiranës një pasdite, në rrugë të vogla e të ngushta që zgjaten në heshtje të thellë, pranë shtëpivë gjysmë të rrënuara, me tela elektrikë të improvizuar, shtesa shtëpish po të improvizuara dhe fëmijë të pistë që luanin në oborret e pasëm, vetëm disa qindra metra përtej bulevardit qendror. Disa herë, kur përmendte diçka private, i kujtoja që unë do të shkruaja për të. “Ti e kupton që unë do të shkruaj për atë që sapo më the?”, i thashë një moment. Ai vetëm buzëqeshi dhe tha se kjo ishte strategjia e tij: Sa më personal që bëhej në rrëfimin e tij, aq më shumë gjasa kishte që mua do të më hynte në zemër, e kështu do të shkruaja mirë për të.
E vetmja herë që e pashë Marshin të zemëruar ishte mëngjesin përpara operacionit të dytë. Ai kishte planifikuar të takonte pacienten, por Petrela e informoi se ajo ishte tashmë në sallën e operacionit dhe po i hapnin kokën. “Ta hajë dreqi”, tha me zë të lartë, duke përplasur këmbën dhe goditur ajrin me dorë.
“Mund ta takoni nesër në mëngjes, para ndërhyrjes”, i tha Petrela.
“Ok, këtë do të më duhet ta bëj”, tha Marshi qetësisht, por sytë i kishte ende të zemëruar. Ai dhe Petrela shkuan të shihnin gjendjen e Hasanajt. Shkova dhe unë pas tyre. Petrela shtypi butonin në ashensorin në fund të korridorit, dhe na tregoi se kur kishte vdekur mbreti, ose më saktë djali i mbretit, trashëgimtari i tij, trupi ishte sjellë në spitalin e tij, dhe kur e kishin nxjerrë sërish, kishin përdorur pikërisht këtë ashensor. Ashensori kishte ngecur në mes të dy kateve, me mbretin e vdekur brenda, dhe atyre u ishin dashur dy orë për ta rivënë në punë.
Dyert u hapën dhe ne hymë brenda. “Eshtë një gjë të ngecësh në ashensor me një kufomë”, tha Marshi. “Eshtë krejt tjetër gjë, kur kufoma i përket mbretit”.
Hasanaj ishte vetëm, në një dhomë në katin e tretë, gjysmë i shtrirë në shtrat, i mbështetur në jastëkë, me të gjithë pjesën e sipërme të kokës të mbështjellë me fasho. Fytyra iu çel kur pa Marshin dhe Petrelën. Por kishte diçka pakëz groteske buzëqeshja e tij, sepse njëra anë e fytyrës ishte e paralizuar, dhe goja dukej se i binte pak, kështu që, ishte më shumë ngërdheshje, se sa buzëqeshje. Marshi i tha se do të kishte një dobësi të përkohshme në njërën anë, se kjo ishte krejt normale, dhe se do të bëhej mirë shumë shpejt. Hasanaj pohoi me kokë, ai e kuptoi, dhe bëri sërish ngërdheshjen, dhe qeshi si pa fuqi, me sytë që i shkëlqenin.
Pacienten e dytë e takova ditën tjetër. Ajo quhej Gjenovefa Merxira, dhe ishte 21 vjeçe. Ishte rritur në Burrel, një qytet i vogël me 15 mijë banorë në veri të Shqipërisë, dhe ishte zhvendosur në Tiranë për të studiuar mjekësi, më tregoi ajo vetë, tek rrinte shtrirë në një shtrat spitali. Sytë i kishte bojëkafe, fytyrën të gjerë, tiparet të pastër dhe rinorë. I kërkova të më tregonte për krizën e parë. Më tha se e kishte përjetuar kur kishte qenë 7 vjeçe. Ishte dimër, ajo po bënte rrëshkitje në akull me miqtë, dhe papritur u shemb përtokë. Miqtë i shihte si përmes një mjegulle. Kur shkoi në shtëpi, nuk e njohu të ëmën. E shihte drejt e në sy, dhe nuk e njihte. E ëma e pyeti: “Përse më ke ngulur sytë?” dhe Merxira i tha se nuk po e shihte, dhe pastaj shpërtheu në të qarë. Ishte 7 vjeçe, kishte një dhimbje koke të tmerrshme, por askush nuk mendoi se kishte ndonjë gjë serioze.
Kriza të tilla i vinin një ose dy herë në vit. Një herë, kur ishte duke parë televizor, gërmat e titrave i dolën jashtë ekranit dhe erdhën e u futën në dhomën ku po rrinte. Një herë tjetër, pa një zjarr në një kopwsht, një zjarr të madh, dhe sapo u bë gati të thërrasë për ndihmë, ai u zhduk. Bashkë me këto kriza vinin dhembjet e kokës, makthet, rëniet e herëpashershme pa ndjenja. Ndonjëherë, çdo zhurmë i tingëllonte si ajo e këmbanave.
Për arsye se krizat ishin gjithmonë me të njëjtin intensitet dhe ndodhnin rrallë, por rregullisht, ajo nuk mendonte se ishte diçka serioze. Ajo nuk shkoi tek një doktor, deri pas një incidenti që i ndodhi kur ishte 17 vjeçe. Po kryente një provim matematike në shkollë, dhe në vend të numrave, shihte lule. Filloi të qajë. Donte që të dilte mirë në provim, por nuk mund të bënte llogaritjet, sepse shihte vetëm lule, bardhë e zi. Atëherë vendosi të shkojë në spital. E ekzaminuan, por nuk gjetën asgjë, i dhanë ilaçe për krizat dhe e dërguan në shtëpi.
Në nëntor të vitit 2014, ishte ulur në një kafene në Tiranë me disa shoqe, dhe pa gjëra që rrinin pezull mbi tryezë. Kur shkoi në shtëpi, nuk mund të shihte asgjë në anën e majtë, dhe mikeshat që u shqetësuan për të, e çuan në spital. Sa për atë vetë, ajo ishte e qetë; e dinte që do të kalonte.
Këtë herë, doktorët zbuluan çfarë nuk shkonte: Kishte tumor në qendrën pamore të trurit. U mor vendimi për ta operuar, por jo deri në gusht, dhe operacioni do të kryhej nga Henry Marsh, i cili tani, këtë mëngjes, më në fund u ndal përpara shtratit të saj në pavijonin e pacientëve, në katin e tretë të spitalit të Tiranës.
Kokën e kishte të lidhur, pasi kafka e saj ishte hapur mbrëmjen e një dite më parë, dhe ajo e shihte Marshin, me sytë e saj rinorë dhe të trembur.
Ai i tha pak a shumë të njëjtat gjëra që i kishte thënë Hasanajt: se e kishte kryer këtë operacion më shumë se 400 herë; se ishte praktikisht i padëmshëm; dhe se ajo do të ishte zgjuar, për arsye se ishte më e sigurtë, por me Merxiran, ai hyri pak më shumë në detaje se sa me Hasanajn, ma do mendja sepse ajo studionte mjekësi dhe njihte më mirë atë që do të ndodhte.
Kur e pashë sërish disa orë më vonë, me kokën të fiksuar në morsë në sallën e operacionit, ankthi ishte ende aty, në sytë e saj. Ajo dukej se ndiente gjithçka që kishte në sallë, sikur të kish një marrëdhënie me gjithçka, ndërkohë që me Hasanajn, më ishte dukur se ai sprapsej ndaj çdo takimi, se ai thjeshtë i dorëzohej në mënyrë pasive gjithçkaje, dhe se e kishte ndarë mendjen që ta duronte gjithë këtë, deri kur të mbaronte. Fotografimi i Pellegrinit gjatë operacionit të Hasanajt kishte kaluar pothuaj pa u vënë re, kish qenë thjeshtë një prej shumë lëvizjeve që bëheshin në sallë, por tani, për shkak të brishtësisë së Merxiras, unë isha gjithnjë e më i vetëdijshëm për praninë e kamerës dhe blicit. Doktorët vendosën mbulesën plastike në një mbajtëse, me qëllim që koka e saj të qëndronte nën një ombrellë të vogël dhe pjesa e poshtme e kafkës u mbulua, ndërsa pjesa e sipërme mbeti zbuluar.
“Në operacionet në Londër, mbulesa është transparente”, tha Marshi, “me qëllim që kirurgu ta shohë pacientin gjatë gjithë kohës”.
Pasi i injektuan anestetikun lokal, asistent-kirurgu, Arsen Seferi, nisi të heqë kapëset. Merxira ngriti krahun tek syri dhe lëshoi një rënkim me zë të ulët, por të gjatë.
Dashi i foli, ajo u përgjigj, dhe ra sërish në heshtje.
Seferi la mënjanë bisturinë dhe nisi të heqë kapëset përreth kafkës. Shumë shpejt, kapaku i kafkës u la mënjanë, membrana e jashtme u hap dhe truri doli zbuluar. Nga distanca, garza e ngjyer në gjak që rrethonte kafkën, ngjante si një tufë lule.
Marshi u afrua dhe studioi trurin. “Ashtu si mendova. Sipërfaqja duket normale. Tumori është poshtë”. Infermieria i dorëzoi një pajisje imazherie, të cilën Marshi dhe të tjerët e quanin GPS, dhe ai e lëvizi ngadalë mbi trurin, ndërkohë që ekzaminonte pamjen që shfaqej në monitor.
Pas pak ndërroi instrumentat. Tani e shtypi stimuluesin elektrik në sipërfaqen e trurit. Për pak momente lëshoi një zhurmë zukatëse. Dashi foli me Merxirën dhe i tha diçka Marshit. Ai e stimuloi sërish trurin. U dëgjua sërish e njëjta zhurmë. Dashi foli përsëri, dhe Marshi nisi të operojë.
“Duhet të ndiejmë një tumor kërcor shumë shpejt”, tha ai.
“Aaah”, rënkoi Merxira.
Unë pashë nga ajo. Vendosi sërish krahun tek sytë.
“Po na gënjente GPS-i”, tha Marshi. “Oh. Ja tek është!”
“Nëse i beson shumë GPS-it, mund të përfundosh në varrezë”, më tha Petrela me zë të ulët.
“Këtu, mund të shohësh”, ma bëri Marshi me dorë. “A e sheh dallimin?” Njëra zonë kishte një ngjyrë më shumë të verdhë dhe gri se sa tjetra, por dallimi ishte kaq i vogël, saqë unë nuk do ta kisha vënë re kurrë, nëse Marshi nuk do të ma kishte treguar.
Ai vazhdoi të gërryejë zonën e prekur të trurit.
Merxia rënkoi.
Papritur, në sallë pati pothuaj një ulërimë.
“Aah!”
“Nuk ndjen gjë në tru”, tha Marshi. “Por ato që mund të dhembin janë enët e gjakut, kur lëvizen apo përkulen. Këtë po ndien ajo. Mund të jetë dhimbje si në shok”.
Ai pa nga Dashi.
“I dhemb shumë?”
Dashi i tha diçka Merxiras, e cila iu përgjigj me zë të ulët.
“Mund ta ndiejë, por është OK”, tha Dashi.
U shkrep blici i aparatit. Ngrita sytë. Pellegrini ishte përkulur pranë murit, duke bërë fotografi të ishullit të pajisjeve mjekësore, ma merr mendja me fytyrën e Merxirës, të dukshme nën mbulesën e gjelbër.
Marshi vazhdoi të gërryejë tumorin në fund të vrimës. Merxira rënkoi. Thjeshtë prania aty ishte pothuaj e padurueshme.
“Kjo nuk duhet dëmtuar”, tha Marshi dhe më la të shoh një enë gjaku në mikroskop, ngjyrë blu, në mes rud- have të trurit. “Nëse kjo dëmtohet, gjaku nuk mundet të dalë nga koka, dhe truri do të mbushet me gjak”. “Sa larg prej tumorit është?”, e pyeta. “Oh, një ose dy milimetra”, tha Marshi.
Ai vazhdoi me operacionin, i asistuar nga Petrela, i cili spërkaste me ujë sipërfaqen. Dashi fliste me Merxiran në intervale të rregullt, duke i kërkuar asaj të shihte në një fletë të bërë posaçërisht për të testuar shikimin, si dhe duke vlerësuar përparimin e Marshit, në bazë të përgjigjeve të saj. Marshi hoqi një copë të tumorit, që infermierja e vendosi në një enë. Përveç fëshfërimës së thithëses, salla e operacionit kish rënë në heshtje. Marshi punonte i përqëndruar. Vetëm duart i lëviznin.
Dashi mbajti sërish letrën para Merxiras.
“Mjegullim i lehtë i syrit të majtë”, tha ai.
Marshi u ndal.
Ai ngriti kokën nga mikroskopi dhe u kthye nga anë. “Ndalesh atëherë kur të rritet ankthi”, tha. “Kjo është eksperienca”.
Ai u përkul tek Merxira dhe i tha se operacioni kishte qenë i suksesshëm, se gjithçka kishte shkuar ashtu si duhej.
Nuk kisha guxuar t’i flisja asaj gjatë operacionit. Por tani u afrova. Doja ta pyesja si po shkonte, por kur e pashë të shtrirë aty, me dorën që mbulonte sytë, i thashë me një zë të trashë: “U tregove shumë e guximshme”.
Më pas, kur zbrita poshtë dhe hoqa veshjen, maskën e fytyrës dhe kapelen, po dridhesha.
“Oh mor burrë”, tha Pellegrini. “Mu duk sikur mendja e saj pushtoi sallën”.
Më vonë atë ditë, shkova në Galerinë Kombëtare të Arteve dhe pashë piktura të epokës komuniste. Ishin varur në dy galeri të mëdha, dhe gjatë asaj ore që kalova aty, nuk pashë as edhe një njeri të vetëm. Herë pas here dëgjoja fëmijë që luanin në lulishten përjashtë, thirrjet dhe të qeshurat e tyre ngriheshin edhe mbi zhurmën e largët të qytetit. Shumë prej pikturave tregonin njerëz në punë. Në një prej tyre, një si kullë radioje po ngrihej lart, ndërsa në sfond shihej një pei- sazh mali të zhveshur, një grua, me sa duket inxhiniere, studionte disa skica, ndërsa një burrë tregonte me gisht përpara. Po ndërtohej një komb; po krijohej një botë e re.
Në Norvegji, në vitet shtatëdhjetë, Shqipëria konsiderohej një vend pionier nga intelektualët e rinj. Një lloj utopie, një tokë e të ardhmes, ideali drejt të cilit të gjithë duhej të shkonim. Kur ia përmenda këtë Petrelës gjatë darkës së parë, ai vuri duart në kokë. “Por ajo ishte thjeshtë gënjeshtër”, më tha. “Ishte e gjitha një gënjeshtër. Si mund ta kenë besuar?”
“Nuk e di”, i thashë atëherë. Por kur pashë pikturat në muze, ndieva tërheqjen prej tyre.
Piktura që vështrova më gjatë paraqiste një familje të re moderne. Babai mbante një fëmijë në supe, nëna kishte një çantë në dorë, një tjetër fëmijë po vraponte përpara tyre. Po lëviznin nëpër një peisazh malesh dhe luginash, bari ishte i gjelbër, qielli ishte i kaltër, shumë lart mbi kokat e tyre, rrinte pezull në ajër një helikopter. Të gjithë buzëqeshnin, të rriturit dhe fëmijët. Ata ishin nisur drejt të ardhmes, plot gëzim dhe shpresë. Gjithçka ishte e qartë, e pastër, e thjeshtë dhe energjike.
Përse bota nuk mund të ishte ashtu? Çfarë nuk shkonte me këto piktura? Çfarë nuk shkonte me botën që ato paraqisnin?
Kur dola sërish jashtë në rrugë, dielli ishte ulur lart në qiell, dhe ajri që më parë kish qenë i kthjellët, tashmë ishte turbulluar pak. Ishte pakëz i mjegullt, ashtu siç bëhet në orën e fundit para se të bjerë muzgu. Makinat në bulevardin përpara meje po prisnin dritën jeshile të semaforit. Një plakë e kërrusur eci mes tyre, mbështetur mbi një shkop, dhe me një filxhan në dorë. Trokiti në dritaren e njërës prej makinave. Brenda ishin dy gra, të dyja kthyen kokën në anën tjetër, pikërisht ashtu si njerëzit gjithmonë i kanë larguar sytë nga lypësit. Vazhdova të eci brenda një parku, drejt një kompleksi të madh restorantesh që ndodhen përpara një pishine të cekët por të gjerë, ngjyrë blu. Kompleksin e kishin ndërtuar kinezët, më kish thënë Fejzo, dhe vendasit e njihnin si “Taivani”.
U ula në një prej të paktave karrike bosh përjashtë dhe nisa të vështroj njerëzit, duke spekuluar për marrëdhënien që ata kishin me njëri- tjetrin dhe me botën.
Gjithmonë i kisha konsideruar mendimet e mi si diçka abstrakte, por të tillë nuk ishin; ishin po aq materiale, sa edhe zemra që rrihte brenda kraharorit tim. E njëjta gjë ishte e vërtetë për mendjen, shpirtin, personalitetin; të gjithë këto ishin të fiksuara në qelizat dhe buronin prej mënyrave të ndryshme, se si këto qeliza reagonin me njëra-tjetrën. Gjithashtu, të gjithë sistemet tanë – komunizmi, kapitalizmi, feja, shkenca – edhe ata buronin nga rryma elektrokimike, që përshkojnë këtë masë 3-paundëshe prej mishi, që ndodhet brenda kafkës.
Zëre se nuk kisha thënë asgjë. Ishte njësoj si të ekzaminoje një gur në themele, për të gjetur përgjigjen e sekretit të Bazilikës së Shën Pjetrit. Ishte e gjitha një gënjeshtër, më kish thënë Petrela për komunizmin shqiptar.
Po çfarë nuk ishte gënjeshtër?
Kisha pyetur Marshin nëse besonte tek Zoti, tek një jetë përtej vdekjes. Ai vetëm tundi kokën. “Kjo është, vetëm kjo që kemi këtu”, më tha.
Ne përdorim sistemet tona për të mbajtur ujkun larg prej derës, mendova. Dhe sistemet nuk janë asgjë, përveçse komplekse të mëdhenj idesh dhe konceptesh. Gjithçka që na ndihmon të largojmë sytë nga pjesët e parëndësishme, patetike dhe të pakuptimta të vetes sonë. Ky është ujku. Pjesa e pakëndshme, e ndrydhur, tarallake e shpirtit, mëritë dhe zilitë, mungesa e shpresës dhe errësira, gëzimi fëmijëror dhe dëshira e pakontrollueshme. Ujku është pjesa e natyrës njerëzore, për të cilin sistemet nuk kanë vend, është aspekti i realitetit që idetë tona, kupa qiellore që truri ynë vendos mbi jetët tona, nuk munden ta rrokin. Ujku është e vërteta.
Atëherë, përse vallë Marshi do të donte ta mbante ujkun larg derës? E parë nga jashtë, dukej se roli i kirurgut i kish siguruar atij një kontekst më të gjerë, në të cilin mund të shkëlqente dhe të “sundonte” mbi jetën dhe vdekjen, ku nuk kishte vend, për çfarëdo lloj gjëje të pasigurtë dhe të vogël brenda tij. Roli i kirurgut i jepte kuptim jetës së tij, e ngrinte këtë kuptim jashtë, mbi veten e tij, në një sistem – ai mbante ujkun larg prej derës. Në të njëjtën kohë, ai rol i zbuloi edhe pakuptimësinë e gjithçkaje. Eshtë e zakonshme që tumoret të rriten, është e zakonshme që njerëzit të vdesin, çdo ditë, kudo. Mund të përpiqesh ta mbash këtë larg syve prapa shifrave, prapa statistikave, prapa mbulesave plastike që i bëjnë pacientët pa fytyrë. Madhështia e tij, ishte se ai nuk e fshihte vogëlsirën, por në vend të kësaj, ai përdorte depërtimet brenda saj, për të luftuar kundër gjithçkaje që e fshihte, institucionalizimin e spitaleve, dehumanizimin e pacientëve, të gjithë ritualet e paravendosur prej profesionit të mjekut, për të krijuar distancë, dhe për ta kthyer trupin në diçka abstrakte, të përgjithshme, një pjesë të një sistemi.
Fejzo më kishte treguar një histori që kishte dëgjuar në Londër. Marshi nuk e kishte përmendur në librin e tij, dhe për aq sa kishte dijeni Fejzo, Marshi nuk kishte folur kurrë për të – kish qenë një prej kolegëve të tij, që ia kish treguar Fejzos. Marshi kishte operuar një foshnje, vetëm disa muajshe dhe ndërhyrja kishte shkuar keq; foshnja kishte vdekur në tryezën e operimit. Marshi shkoi të takojë personalisht prindërit. Ai u tha se kish bërë një gabim, dhe se fëmija e tyre kishte vdekur. Ai qau bashkë me ta.
“Asnjë doktor nuk e bën këtë”, tha Fejzo. “Askush”.
Përreth meje, filloi të errësohet. Një burrë erdhi duke shtyrë një karrocë në mes tavolinave. Në të qe ulur një djalë; mund të ishte një vjeç e gjysmë, dhe kur babai u ul në një prej tavolinave, djali shtriu duart drejt tij. Babai i liroi rripat e karrocës, e ngriti dhe e uli në prehër. Luajti me të për disa çaste, dhe djali qeshte.
Edhe kjo ishte e vërteta.
Pastaj babai ndezi një cigare, nxorri celularin dhe nisi të shkruajë mesazhe. Djali protestoi kundër mungesës së papritur të vëmendjes, dhe babai i la në dorë paketën e cigareve, me të cilën ai nisi të luajë i kënaqur, ndërkohë që hëna ngjitej ngadalë mbi çatitë, një e verdhë e shkëlqyeshme, përkundrejt qiellit blu në të zezë. / Përkthyer në shqip për bota.al: Ermal GJINAJ
