CIA e ka pranuar publikisht për herë të parë sepse ajo ka qenë mbështetësja e grushtit të shtetit famëkeq kundër kryeministrit të Iranit, Mohammad Mosaddeq, i zgjedhur në mënyrë demokratike, në dokumente që tregojnë se si qeveria britanike u përpoq të bllokonte informacionin rreth përfshirjes së saj në ngjarje. Në përvjetorin e 60-të të një ngjarje që shpesh përmendet nga iranianët si dëshmi e futjes së hundëve nga Perëndimi, arkivi kombëtar i sigurisë i SHBA-së në Universitetin George Washington publikoi një seri dokumentesh të CIA-s, të deklasifikuara.
“Puçi ushtarak që përmbysi Mosaddeq dhe kabinetin e tij të Frontit Kombëtar u krye nga udhëzimet e CIA-s si një veprim i politikës së jashtme të SHBA, projektuar dhe miratuar në nivelet më të larta të qeverisë”, lexon një pjesë e hequr më parë nga një histori për përdorim të brendshëm në CIA e titulluar “Beteja për Iranin”. Dokumentet, botuar në faqen elektronike të arkivit sipas ligjeve për lirinë e informacionit, përshkruajnë në detaje sesi SHBA – me ndihmën e britanikëve – vuri në lëvizje grushtin e shtetit, i koduar TPAJAX nga CIA dhe Çizmja Operative nga MI6 [shërbimi informativ] e Britanisë.
Britania, dhe veçanërisht Sir Anthony Eden, ministri i jashtëm, e konsideronte Mosaddeq si një kërcënim serioz për interesat e saj ekonomike dhe strategjike pasi udhëheqësi iranian shtetëzoi kompaninë britanike Anglo-Iranian Oil Company, më vonë e njohur si BP. Por Britania kishte nevojë për ndihmën e SHBA. Qeveria e Eisenhower-it u bind me lehtësi. Dokumentet britanike tregojnë se zyrtarë të lartë në vitet 1970 u përpoqën të ndalonin Uashingtonin të publikonte dokumente që “turpëronin shumë” Mbretërinë e Bashkuar. Dokumentet zyrtare në Britani vazhdojnë të jenë sekret, edhe pse rrëfimet për rolin e Britanisë në grushtin e shtetit janë të përhapura gjerësisht. Më 2009, ish-ministri i jashtëm i përmendi publikisht “ndërhyrjet” e shumta të Britanisë gjatë shekullit 20-të në çështjet iraniane. Të hënën Ministria e Jashtme (Foreign Office) tha se nuk mund ta konfirmonte ose mohonte përfshirjen e Britanisë në grushtin e shtetit.
Dokumentet amerikane të deklasifikuara më herët përfshijnë telegrame nga Kermit Roosevelt, oficer i lartë i CIA-s, që ndodhej në Iran gjatë grushtit të shtetit. Të tjera, përfshi një histori për përdorim të brendshëm të CIA e përgatitur nga Scott Kock dhe titulluar “Zendebad, Shah!” (Rroftë, Shahu!), thonë se sipas Monty Woodhouse, shefi i MI6 i vendosur në Teheran atë kohë, Britania kishte nevojë për mbështetjen e SHBA për një grusht shteti. Edeni ra dakord. “Woodhouse e mori fjalën e tij si një leje për të zbatuar idenë,” me SHBA, shkroi Kock. Rrëzimi i Mossadeq-ut, që mbahet si një arsye për mosbesimin e iranianëve ndaj politikanëve amerikanë dhe britanikë, konsolidoi pushtetin e Shahut për 26 vitet që pasuan deri në revolucionin islamik më 1979.
Dokumentet e arkivuara të CIA-s përfshijnë draftin e një historie të brendshme për grushtin e shtetit titulluar “Fushatë për instalimin e një qeverie pro perëndimore në Iran”, që përkufizon objektivin e fushatës “rrëzimin ligjor, ose gati-ligjor, metodat që do çojnë në rënien e qeverisë së Mosaddeq-ut; dhe zëvendësimin e saj me një qeveri pro perëndimore nën udhëheqjen e Shahut dhe me kryeministër Zahedin-n”.
Një dokumente e përshkruan Mosaddeq-un si një “udhëheqësit më provokues, më i zoti, më i çmenduri, dhe më i shkathëti me të cilin ata [SHBA dhe Britania] kishin pasur marrëdhënie ndonjëherë”. Dokumenti thotë se Mosaddeq-u “i konsideronte britanikët të këqij, jo të pakuptueshëm” dhe “ai dhe miliona iranianë besonin që për shekuj Britania e kishte manipuluar vendin e tyre për qëllimet e saj”. Një tjetër dokument përmend zhvillimin e “një lufte nervash” kundër Mosaddeq-ut.
Historiani iraniano-armen Ervand Abrahamian, autor i librit The Coup: 1953, the CIA and the Roots of Modern US-Iranian Relations [Grushti i shtetit: 1953, CIA dhe rrënjët e marrëdhënieve amerikano-iraniane në kohën e sotme], tha në një intervistë të kohëve të fundit se grushti i shtetit ishte projektuar të “hiqej qafe një figurë nacionaliste që këmbëngulte se nafta duhet shtetëzuar”.
Ndryshe nga udhëheqësit e tjerë nacionalistë, përfshi Gamal Abdel Nasser në Egjipt, Mosaddeq-u përfaqësonte një figurë “anti koloniale” unike, i cili ishte i përkushtuar gjithashtu ndaj vlerave demokratike dhe të drejtave të njeriut, tha Abrahamian.
Disa analistë mendojnë se Mosaddeq-u nuk arriti të bënte kompromis me perëndimin dhe grushti i shtetit u zhvillua nga frika e ardhjes së komunizmit në Iran. “Studimi i dokumenteve nga ana ime më tregon që nuk pati kurrë një kompromis të drejtë që mund t’i jetë ofruar Mosaddeq-ut, ajo që ata donin nga Mosaddeq ishte të hiqte dorë nga shtetëzimi i naftës dhe nëse ai do të kishte hequr dorë sigurisht që lëvizja kombëtare s’do të kishte pasur kuptim”, i tha ai botimit iranian online, revista Tableau. “Argumenti im është se nuk pati kurrë një kërcënim real nga komunizmi… diskursi dhe mënyra e justifikimit të çdo veprimi ishte të flitej për rrezikun komunist, kjo ishte diçka që u përdor për publikun, veçanërisht për publikun amerikan dhe britanik.”
Pavarësisht publikimeve të fundit, një numër i konsiderueshëm i dokumenteve të grushtit të shtetit mbeten ende sekret. Malcolm Byrne, zv/drejtor i arkivit kombëtar të sigurisë, u ka bërë thirrje autoriteteve të shërbimit informativ të SHBA të publikojnë dokumentet dhe regjistrimet e tjera. “Nuk ka më arsye të besueshme të mbajë sekrete për një episod kaq kritik në historinë tonë jo të largët. Faktet kryesore janë gjerësisht të njohura për çdo nxënës shkolle në Iran,” tha ai. “Fshehja e detajeve vetëm se deformon historinë dhe shton krijimin e miteve nga të gjitha palët”.
Vitet e fundit politikanët iranianë janë munduar të krahasojnë mosmarrëveshjet për aktivitetin bërthamor të vendit me atë të shtetëzimit të naftës në kohën e Mosaddeq: mbështetësit e ish-presidentit Mahmoud Ahmadinejad e përdorin shpesh grushtin e shtetit. Zyrtarët amerikanë kanë shprehur keqardhje në të shkuarën, por nuk kanë kërkuar falje zyrtare. Qeveria britanike nuk e ka pranuar kurrë rolin e saj.
Nga Saeed Kamali Dehghan dhe Richard Norton-Taylor, The Guardian
Perkthimi: Mapo.al
