Histori

John Locke, përgjegjësi për të zgjedhur

locke

Çdo zgjedhje e vërtetë është e kushtëzuar nga ushtrimi i një lirie efektive. E pamundur, në rast të kundërt, të marrësh përsipër barrën e pasojave, të përgatitesh për t’ju përgjigjur rezultateve, të kapesh efektet dhe të njihesh tek ta. Përgjegjësia, njëlloj me lirinë, shoqëron dhe karakterizon aktin e zgjedhjes: aq më shumë ku opsioni përfshin në mënyrë pakashumë të drejtpërdrejtë historinë dhe perspektivat e individëve të tjerë. Çfarë ndodh kur këta individë janë fëmijët tanë: fëmijë, djem, të rinj? Të flasësh për zgjedhje educative sjell njohjen e dy komponentëve: hapjen e mundësive dhe peshën e paqartësisë si dhe pranimin e të dyjave në vetëvete. Ndoshta qëndron këti pjesa më e madhe e vështirësive për ta njohur edukimin si një veprim të ndërgjegjshëm, në vend të një procesi automatik, pothuajse mekanik, jopersonal: në të cilin edukatorët dhe të edukuarit nuk janë protagonistë, por komponentë – pjesë, jo pjesëmarrës. Diferenca midis njërit qëndrim dhe tjetrit nuk ka të bëjë vetëm me interpretimin e rolit të luajtur nga pedagogë, nxënës, institucione apo qëllimi i edukimit. Në të vërtetë, ka të bëjë me vetë nocionin e njeriut: një qënie e arsyeshme e vetëdijshme për vetveten, padron i veprimeve të veta. Për ta konceptuar edukimin si zgjedhje të plotë, të lirë dhe njëherazi të rëndë, është e nevojshme të konsiderohet arësyetueshmëria e vetëdijshme si e dhënë karakteristike. Kjo ndodh në mendimin e një filozofi liberal si John Locke, në të cilin vizioni i un-it si agjent moral i lirë, i arsyeshëm, i vetëdijshëm është reciprokisht i lidhur me një pedagogji fuqimisht të orientuar nga përgjegjësia personale: sa e edukuesve, aq edhe e të edukuarve.

Përgjegjësia e prindërve

Në paragrafet e veprës së tij pedagogjike, të titulluar “Mendimet lidhur me edukimin”, Locke tregon një preokupim të veçantë për kontekstin edukativ të fëmijëve. Duke nënvizuar rëndësinë për t’i besuar në duart e duhura, paralajmëron prindërit lidhur me dëmin e madh që mund të kenë fëmijët në rast se gjenden në shoqëri të këqija. Referimi është i dyfishtë. Nga njëra anë, shërbëtorë «të paedukatë apo të korruptuar» mund t’u transmetojnë atyre shembuj të këqij, aq më shumë të pështirë për sa «fëmijët […] veprojnë për më tepër sipas shembujve», shumë më efikasë se çdo rregull, ndëshkim apo mësim shembullor. Shërbëtorëve «vështirë se mund t’u ndalohet që të ndërlikojnë projektet e babait dhe të nënës»: janë ata që ngulisin tek fëmijët frikëra të pamotivuara, të lindura nga shpikje të trishtuara si ato të fantazmave apo të përbindëshave, që për t’i shmangur nga «disa gabime të tyre të vegjël» dëmtojnë ekuilibër dhe qetësi. Nga ana tjetër, duke frekuentuar shkollat publike, ekziston rreziku që fëmijët të mund të takojnë shokë «të paedukatë dhe të këqinj», që përveç shkathtësisë dhe aftësië do t’u mësonin atyre edhe turbullirën dhe vesin. Në një shkollë të mbipopulluar është materialisht e pamundur për një mësue, për sa i zellshëm dhe i zgjuar, t’i kushtohet tërësisht edukimit të secilit prej nxënësve: bëhet kështu absolutisht e nevojshme që të kufizohet në transmetimin e pastër të lëndëve mësimore, duke e braktisur në vetvete nxënësin për gjithçka tjetër. Argumentit se një edukim publik do ta bënte fëmijën «më kurajoz dhe më të aftë që të lëvizë dhe të përzihet midis bashkëmoshatarëve të tij», Locke i përgjigjet vendosmërisht, duke e krahasuar përfitimin e supozuar, të dashur për baballarët «të lumtur që i shikojnë fëmijët e tyre të hedhur dhe kurajozë të mëdhenj», me dëmin permanent që do të rridhte: «Nëqoftëse shkathtësia dhe zgjuarësia arrijnë një herë të asociiohen me vesin dhe të ndihmojnë devijimet e tij, ai sigurisht do të jetë i humbur: dhe ju do t”ju duhet që ta zhbëni nga fillimi dhe t’i hiqni gjithçka që ka thithur nga shokët apo ta braktisini në degjenerim». Shërbëtorë dhe fëmijë të padisiplinuar përfaqësojnë rreziqet e një edukimi jokorrekt, që i prish fëmijët «si duke dhënë shembullin e mënyrave imorale, ashtu dhe duke u dhënë atyre të dy gjërat që nuk duhet ti kenë asnjëherë: kënaqësitë e padrejta dhe lavdërimin». Në të dyja rastet, ilaçi sipas Locke qëndron tek edukimi në familje dhe në shoqërinë e prindërve. Qëllimi i edukimit nuk është familjariteti me “zakonet e botës”, por fitimi i virtytit: «Për pasojë nuk mundem të mis preferoj për një xhentëlmen të ri edukimin shtëpijak, para syve të babait dhe të një tutori të mirë; si kjo, nëse është e mundur dhe e rregulluar siç duhet, është jeta më e mirë dhe më e sigurtë për të arritur në qëllimin e madh dhe më kryesor të edukimit». Prindërve u takon detyra që të zgjedhin mirë tutorin që, siç do ta shikojmë, më përpara akoma se latinishtja apo greqishtja duhet t’i transferojnë fëmijës parimet e drejtësisë, bujarisë dhe maturisë. Për këtë qëllim, Locke fton që të mos kursehen mjetet: nëqoftëse është e vërtetë se një tutor i mirë përfaqëson një shpenzim të konsiderueshëm, është po aq e vërtetë se nuk do të jetë asnjëherë shumë e madhe krahasuar me përfitimin që mund t’i sjellë fëmijës. Investimi në edukim është më i madhi dhe më i rëndësishmi që mund të kryhet për të mirën e fëmijëve: lehtësisht mund të ndahet mrekullimi i Locke për njerëz të cilët, më shumë se dorëlirë në sigurimin e fëmijëve rroba luksoze, ushqime dhe apartamente madhështore (dhe do të thonim sot: celularë, konsola për videolojëra dhe pajisje shkollore firmato), tregohen më pas dorështrënguar në shpenzimet për formimin e shpirtit dhe arsimin (duke kritikuar koston e lartë të tutorëve dje dhe sot çmimin e librave shkollorë, që megjithatë në kompleksin e saj është njëlloj me atë të një celulari të shtresës së mesme). Nëqoftëse tutori përfaqëson një figurë të rëndësishme për edukimin, jo për këtë ai mund të uzurpojë rolin prindëror: prindërit në rast nevoje mund t’i zëvendësojnë mësuesit, ndërsa këta megjithatë mund t’ia zënë pozicionin, gjithsesi gjithmonë nën syrin vigjilent atëror. Në rastin në të cilin pasuria familjare nuk e lejon marrjen e një tutori, Locke preferon në çdo rast në vend të shkollave publike edukimin e prindërve, të cilëve u transferon rekomandimet e bollshme. Të njëjtat nëna – gra të shoqërisë së mirë, që i kanë mësuar gjuhët vetëm nëpërmjet praktikës – mund t’ua mësojnë latinishten fëmijëve më mirë se shumë mësues fshati, shumë të pajisur në manuale logjike e retorike, por vështirë në posedim të kërkesave të nevojshme për të siguruar një edukim të mirë. Përgjegjësia finale për t’i drejtuar djemtë tek virtyti qëndron kështu tek babai dhe tek nëna: «Babai që edukon djalin e tij në shtëpi ka mundësinë që ta ketë përkrah vetes, t’i japë inkurajimet që i vlerëson si oportune, dhe ta mbajë larg nga kontakti i shërbëtorëve dhe i njerëzve me gjendje të ulët, për shumë nga sa do t’i rezultonte e mundur sikur ta kishte jashtë shtëpie. Por ajo që duhet bërë në këtë rast, i duhet lënë që të vendoset prindërve, sipas interesit dhe rrethanave». Është domethënëse se për t’i dhënë vlerë tezës që edukimi u takon në instancë të fundit prindërve, Locke fut në këtë kontekst shënimin e vetëm e të gjithë veprës, për të thirrur si dëshmitarë të saj tri autorë të shquar të lashtësisë (Svetonin, Plutarkun dhe Diodor Siçilianin). Një theksim i ngjashëm, për atë që lexon veprën, duhet të duket deri më anormale se mungesa pothuajse totale e referimeve ndaj edukimit femëror apo për dyshimin ndaj shërbëtorëve, që domosdoshmërisht duhen kontekstualizuar. Këmbëngulja mbi ndërhyrjen personale të babait dhe nënës në rritjen e fëmijëve i referohet një dimensioni të rrugëtimit edukativ shumë më përfshirës se ai me të cilin jemi mësuar. Tek “Mendimet”, babai është doradorës tutori, psikologu, miku dhe guida e djalit në shoqëri: burim i dijes së parë të tij, studiues ivëmendshëm i karakterit të fëmijës, me autoritet, por asnjëherë autoritar, i denjë për respekt, jo për bindje të verbër. E pamundur të imagjinohet një përkushtim i ngjashëm kohe dhe energjishë në epokën tonë, për të cilën delegimi i aspekteve të ndryshme edukuese është bërë rregull. Hapësirat që Locke preokupohet t’u besojë prindërve sot janë të zëna, me porosi të vetë prindërve, nga profesionistë të shumtë e të ndryshëm, kompetencat e të cilëve në njëfarë mënyre janë rezultati i specializimit progresiv të disiplinave. Por midis gjithë këtyre mungon figura përgjegjëse e «pjesës së vështirë dhe të rëndësishme të edukimit tek e cila duhet të synojë […] e mira, e qëndrueshme dhe substanciale, për të cilën edukatorët jo vetëm duhet të flasin apo të jetojnë, por me të cilën duhet të pasurojnë shpirtërat me përpjekjen dhe me artin e edukimit»: me fjalë të tjera, mungon ai që merr përgjegjësinë për t’u mësuar fëmijëve tanë virtytin.

Përgjegjësia e atij që mëson

Supremacia e virtytit ndaj kulturës gjen provë të saktë në aspektet dalluese të tutorit ideal, duke përshkruar të cilin Locke thekson prioritetin për t’ju caktuar cilësive të mira respektivisht studimeve të kryera. Direktivë kjo e mbajtur parasysh rrallë nga bashkëkohësit e tij, që konsiderojnë të mjaftueshëm reputacionin e mirë, seriozitetin dhe arsimimin: «Po kur një tutor i tillë do të ketë shkarkuar tek nxënësi i tij të gjitha latinishten dhe të gjithë logjikën që ka bartur me vete qysh nga universiteti, do të mjaftojë kjo mbështjellje ndoshta për ta bërë atë një xhentëlmen të dalluar?». Locke i ka mirë të qarta objeksionet që një pozicion i tillë është i destinuar që të ngjallë: duke pohuar shumë herë se arsimi është vërtet «pjesa e fundit e edukimit», saktëson se të lexosh, të shkruash dhe të dish sigurisht që janë gjëra të nevojshme, por jo gjëja më e rëndësishme. Të bëra diferencat e duhura, situata në të cilën «një xhentëlmen i ri duhet të hidhet në tufë dhe të drejtohet me kamzhik, sikur të duhej të kalonte nën kamzhik nëpërmjet klasave të ndryshme, ad capiendum ingenii cultum» non duhet të tingëllojë e huaj edhe për veshët tona, rrallë të mësuar që të dëgjojnë të vihet në diskutim paprekshmëria e programeve shkollore tejet të detajuara. Detyra që i takon një tutori është as më pak e as më shumë ajo që të «edukojë dhe plazmojë shpirtin e një xhentëlmeni të ri»: me kryerjen e zgjedhjes, ashtu si për bashkëshorten, nuk mund të ndryshohet, duke pasur parasysh dëmin e madh si për prindin, ashtu dhe për fëmijën. Një ngjashmëri e dobishme për të kuptuar natyrën e përgjegjësisë që, sipas Locke, merr përsipër ai që mëson: tutori ka detyrimin që t’i tregojë botën nxënësit të tij, t’i bëjë të njohur njerëzit, as më të mirë dhe as më të këqinj nga sa janë, në mënyrë që të jetë i përgatitur kur, me kompletimin e edukimit të tij, do të hyjë në kontakt me realitetin. Bëhet fjalë – dhe fjalët e Locke janë qëllimisht emfatike – që të shoqërohet nxënësi në kalimin e tij më të vështirë, atë nga fëmija në burrë: një gabim këtu do të ishte fatal dhe do ta ekspozonte djalin ndaj rrezikut për të hedhur poshtë sa është përfituar në familje për t’ju kushtuar sthutrjes dhe vesit. Ashtu si në vende të tjera, edhe në këtë rast Locke shprehet kundër një edukimi në mënyrë të tepruar dhe të kotë të ngurtë, që shpesh vepron si zëvendësues i vëmendjes dhe i përkushtimit që duhet të karakterizojnë përgjegjësinë edukative: «E di se shpesh thuhet se zbulimi i veseve të epokës së tij një djali të ri është që t’ia mësosh ato. Kjo,e pranoj, në pjesën më të madhe është e vërtetë: por varet nga mënyra që ndiqet për ta bërë: prandaj duhet një njeri i matur dhe i talentuar, që e njeh botën dhe që di të gjykojë temperamentin, prirjet dhe anën e dobët të nxënësit të tij». Në të kundërt, rreptësia falas e bën djalin që të kërkojë, sapo të jetë e mundur, që të çlirohet nga rregullat e marra: dhe në këtë pikë do të bëhej fjalë jo vetëm për harxhimin e pasurive atërore, por – në sytë e Locke – për një rrezik akoma më të madh, atë të keqkuptimit të konceptit të lirisë dhe për t’ia kundërvënë arsyes. Ndonjë nocion shtesë latinisht apo rudimentet e ndonjë disiplime më shumë, sidomos nëqoftëse të transmetuara me detyrim, nuk vlejnë ashjë krahasuar me të rrezik që e vë në rrezik formimin e njeriut. Nuk bëhet fjalë për të “mbushur kokat e nxënësve”, por për të rritur njerëz: pikërisht për këto karakteristikat personale të tutorit – maturia, qetësia, urtësia, arsimimi i mirë dhe njohja e botës – janë gjëra të domosdoshme. Në raportin midis edukuesit dhe të edukuarit të dy vënë në lojë të gjithë humanizmin e tyre: nuk mund të mendohet që të fshihet njëri nga të dy, duke u fshehur prapa pretekstit të specificitetit profesional ose, më keq akoma, prapa një konceptimi të keqkuptuar të “jetës private”, që do ta çlironte nga detyrimi i përmbjtjes ndaj asaj që pretendohet të mësohet. Locke thekson këtu me qartësinë më të madhe bindjen, e mbrojtur në të gjithë veprën, se më shumë se çdo gjë tjetër tek edukimi vlejnë praktika dhe shembujt: «[…] shembulli i tutorit duhet ta drejtojë fëmijën që të bëjë atë që dëshirohet që të bëhet prej tij. Sjellja e tij nuk duhet të jetë absolutisht në kontrast me rregullat e tij, veç kur nuk dëshirohet që të shtyhet fëmija në rrugë të keqe. Dhe nuk do të jetë e dobishme aspak që tutori të flasë për frena për t’ju vënë pasioneve, nëqoftëse ai do t’i shfryjë lirisht ato të tijat; sic dhe do të tentohet më kot që të shtypet ndonjë difekt apo ndonjë jokorrektësi e nxënësit, nëqoftëse do t’ju nënshtrojë për llogari të vet». Për atë që mëson janë kërkesa jo vetëm një kulturë e mirë dhe një aftësi specifike, por sidomos një përgjegjësi personale: aftësia për të marrë mbi vete rritjen e një qënieje tjetër njerëzore dhe të pranojë – në një përfshirje totale në detyrën edukuese – frytet e marrëdhënies së vendosur. “Përgjegjësia” është koncepti kyç që mundëson të përkufizohet vetë kjo marrëdhënie si një marrëdhënie midis njerëzish: në të cilën nxënësi drejtohet nga një mësues i arsyeshëm dhe i vetëdijshëm ndaj racionalitetit të plotë dhe ndaj vetëdijes së veprimeve të veta.

Përgjegjësia e atij që mëson

Duke bërë fjalë për edukimin, Locke përdor shumë herë termin person of quality apo person of condition, për të cituar përvojat edukuese “të personave përkatës” dhe, për pasojë, të denjë për fe. Tjetërkund, “personi” përshkruan individët e destinuar për shoqërinë e fëmijës dhe në mënyrë të veçantë tutorin. Është John W. Yolton ai të cilit i detyrohet një analizë deridiku e thelluar në kontekstin pedagogjik të domethënies së këtij termi, që në pjesën tjetër të filozofisë lockiane ruan pothuajse gjithmonë një domethënie të tipit juridik: “person” tek Essay u referohet veprimeve, duke nënkuptuar atë që është përgjegjës përpara ligjeve. Aspekti dallues i personit është ai që Yolton e quan «vetëdije e duhur», domethënë aftësia për të njohur veprimet e kryera si të vetat, bazë të përgjegjësisë morale. Për Locke, pohon Yolton, një person «është ajo qënie racionale, inteligjente, e preokupuar, respektuese e rregullave, që vepron në botë dhe që është i vetëdijshëm se veprime të caktuara janë të tijat». Megjithëse tek “Mendimet lidhur me edukimin” Locke nuk e përdor asnjëherë termin në këtë kuptim duke ju referuar fëmijës, është në këtë objektiv që e çon procesi i rritjes, duke u nisur nga praktika e zellshme e virtytit, deri në njohjen që vetë virtyti është konform me arsyen e tij. Lidhja midis arsyes dhe virtytit zgjerohet në rrugëtimin edukativ në konceptet e natyrës dhe të lirsë, të lidhura ngushtësisht në gjithçka me mendimin lockian. Nuk ekziston tek Locke një kundërvënie midis natyrës dhe arsyes: deri në kalimin nga gjendja natyrore në atë civile mungon shtrëngesa hobbesiane që shërben si çernierë e frikës së dhunës iracionale. Kështu në veprën pedagogjike, natyra nuk shikohet si element për t’u shtypur apo për t’u mohuar, por më shumë për t’u drejtuar: sa tek prindërit, «të cilëve natyra me urtësi i urdhëroi që të duan fëmijët e tyre»; aq edhe tek fëmijët, në të cilët prrja natyrore duhet studiuar, nënshtruar dhe drejtuar nga arritja më të mirë. Në të njëjtën mënyrë, “liria natyrale” që fëmijët shprehin në dëfrimet e tyre duhet përdorur për t’u bërë atyre të pëlqyeshëm edhe aktivitet më pak të pëlqyera, si puna e studimit; nga ana tjetër, nuk ka arsye për t’ua hequr përveçse në masën në të cilën drejtohet nga e keqja. Problemet e këtij përdorimi të gabuar janë mbi të gjitha të lidhura me “çlirimin nga litarët” në të cilin braktisen djemtë, shumë shpejt të hequr nga tutela e tutorit, në kontaktet e para me botën e jashtme. Një ndjenjë lirie e keqkuptuar, që konsiston «në braktisjen në shijimin e plotë të gjithçkaje që deri më atëhere atyre u ndalohej», zë atëhere vendin e domethënies më të vërtetë: kështu, tutori i shfaqet vogëlushit si «armiku i lirsë së tij», ndërsa paralajmërimet e këtij janë një cope me «këshillat e vetë arsyes së tij». Mënyra për t’ua treguar fëmijëve lirinë e vërtetë mbetet kështu ajo e thirrjes për të dëgjuar arsyen, që tek Locke përputhet me ligjin – parasëgjithash atë të natyrës – dhe bile i përbën themelin. Fëmija është një qënie me arsye qysh nga fillimi dhe si i tillë duhet konsideruar edhe nga edukuesit e tij: qëllimi është që të drejtohet për t’u ndërgjegjësuar gradualisht, duke luftuar ekstremitetet e vullnetit, derikur ai të mos jetë në gjendje të identifikojë plotësisht lirinë e vërtetë me arsyen. Locke nuk krijon iluzione rreth tendencave dhe prirjeve efektive të fëmijëve: «Më shumë janë të vegjël dhe më pak do të duhet ti kënaqin dëshirat e tyre të paarsyeshme dhe të çorientuara; më pak gjykim kanë dhe më shumë do të duhet t’i nënshtrohen pushtetit absolut dhe frenave të atyre të cilëve u janë besuar». Megjithatë, kjo nuk do të thotë se fëmijët janë të privuar nga arsyeja; përkundrazi, pasi «e mira dhe e keqja, shpërblimi dhe ndëshkimi janë motorët e vetëm për një krijesë të arsyeshme […] duhet të përdoren edhe me fëmijët». Pikërisht për këtë motiv, ato nuk mund të identifikohen me shpërblime jetëshkurtëra apo me ndëshkime të rrepta; Locke propozon në fakt që të mëshohet mbi një prej instikteve racionale – nuk bëhet fjalë për një term kontradiktor – më të fortë tek njeriu, dashuria për reputacionin e mirë, duke i paraqitur fëmijës vlerësimin e të gjithëve për sjelljen e tij korrekte dhe respektivisht mosmiratim të përgjithshëm ndaj gabimeve të tij. Ndërsa shuplaka dhe plotësime qejfi, të bëra të zakonshme, humbasin çdo efikasitet, lavdërimi apo mosvlerësimi ruajnë një impakt shumë të thellë mbi karakterin e fëmijëve. Megjithëse duke mos përkuar me virtytin, reputacioni është «gjëja që i afrohet më shumë»: «duke qenë provë e miratimit që njerëzit u japin rëndom me konsensus të përbashkët veprimeve virtuoze dhe qëndrimeve të prera, reputacioni i mirë është guida e përshtatshme dhe shtytja e duhur për fëmijët, derikur do të jenë në gjendje të gjykojnë vetë dhe të zbulojnë me arsyetimin e tyre atë që është e drejtë». E njëjta metodë është për t’u përdorur në rastin e dy mungesave që Locke, përgjithësisht tolerant ndaj lehtësive të zakonshme fëminore, e konsideron më të rëndat: kokëfortësinë dhe gënjeshtrën, frute të një përthyerje të keqe të vullnetit. Në rastin e parë arrin të pranojë përdorimin e korrektimeve fizike: por gjithmonë, më shumë se të shakktojë dhimbje, duke synuar që të ngjallë turpin e «neglizhencës së përsëritur dhe të vullnetshme». Në rastin e dytë edukuesit janë të shtyrë që t’ia paraqesin vesin fëmijës me fjalë në mënyrë të pazakontë të ashpra, për të ngjallur tek ai përbuzjen më të gjallë. Gënjeshtra dhe apologji, shpesh të përdorura nga fëmijët për të mbuluar difektet e tyre, janë pikërisht për këtë faje të papranueshme për sytë e Locke: është domethënëse që këtu filozofi fton për të falur në mënyrë të menjëhershme çfarëdo çapkënllëku, boll që fëmija të ketë kurajën e thënies të së vërtetës lidhur me këtë. Marrja e përgjegjësië e tejkalon cilësinë e veprimeve, boll që të njihen si të tijat. Qarku i shkurtër midis natyrës, lirisë, arsyes dhe virtytit realizohet kështu plotësisht në përgjegjësinëqë e dallon individn: një njeri moral, agjent i lirë i vetëdijshëm i të vepruarit, në gjendje që të përgjigjet përpara ligjit – parasëgjithash atij natyror, i njohshëm nëpërmjet vetë arsyes njerëzore.

Përgatiti:

ARMIN TIRANA

www.bota.al

Leave a Reply

Back to top button