Bota ka shmangur një tjetër Depresion të Madh, por ne mezi e kuptojmë. Ja se pse
Daniel W. Drezner
Recesioni i madh i lindur në Shtetet e Bashkuara në 2007, i rritur në Europë e më pas i përhapur në të gjithë botën, premtonte në fillim dëme më të më rënda se ato të shkaktuara nga Depresioni i Madh i 1929. Por nuk ka ndodhur kështu, edhe pse nga pika jonë e shikimit – një Kontinent i Vjetër i zënë akoma me përqindje zhvillimi mezi të perceptueshme, nivele papunësie të larta dhe tendenca deflacioniste në zhvillim – tentojmë që të mos e kuptojmë. Nëqoftëse reçisioni i inkubuar në Perëndim nuk është transformuar në një Depresion të Madh planetar dhe bile nëqoftëse sot në botë kapitalizmi i globalizuar mbetet model referimi nëpërmjet të cili vijon të krijohet pasuri, këtë ia detyrojmë një serie organizatash ndërkombëtare të ftohta e teknokratike që deri në rënien e Lehman Brothers në rastin më të mirë tentonim t’i injoronim dhe nganjëherë edhe t’i denigronim.
Po flasim për këtë tërësi siglash të identifikuara – me një formulë paksa të abuzuar dhe bile të papërkthyeshme, të paktën në rrëfun – me “qeverisjen globale”: Fond Monetar Ndërkombëtar (IMF), Bankë Botërore (WB), Bankë të Rregullimeve Ndërkombëtare (BIR), Organizatë Botërore të Tregëtisë (WTO), samit të të Mëdhenjve (G7, G8 apo G20) dhe të tjera akoma. Me pak fjalë, pavarësisht një skepticizmi të rrënjosur e të përhapur në qarkullim midis analistëve, medieve dhe opinioneve publikë, “sistemi ka funksionuar”, “The System worked”, si titulli i librit të fundit të Daniel W. Drezner, i botuar nga Oxford University Press. Një provokim? Drezner betohet që jo. Dhe jo vetëm se nuk do të kishte interes ta shikonte të dëmtuar besueshmërinë e tij: atë të Docentit të Politikës Ndërkombëtare në prestigjiozen Fletcher School of Tufts University në Massachusetts, anëtar i qendrës kërkimore të markës liberale Brookings Institution, ish ekonomist në Treasury Department e Shtëpisë së Bardhë dhe opinionit i dëgjuar në gazeta si puna e Neë York Times apo revista si Foreign Affairs. Për më tepër, autori betohet se e ka filluar kërkimin e tij me një qëllim krejtësisht tjetër: të demonstrojë “sklerotizimin” e sistemit të organizatave ndërkombëtare të lindura pas Luftës së Dytë Botërore me iniciativën e Shteteve të Bashkuara, të përshkruajë paaftësinë e vetëm sistemit në parashikimin e rënies së sistemit financiar dhe të zbusë rënien e ekonomisë reale, së fundit të dokumentojë plakjen e një sistemi që prej kohësh nuk pasqyron më ekuilibrat gjeopolitikë në ndryshim dhe në mënyrë të veçantë rënien e pandalshme të vendeve perëndimore. Kështu, Drezner kishte nisur të hetonte në këtë drejtim, për të zbuluar më pas se bëhej fjalë për drejtimin e gabuar. Pasi, pikërisht, “sistemi ka funksionuar”.
Në 2008 studiuesit Menzie Chinn dhe Jeffry Frieden, aspak të izoluar, lëshuan një alarm: ““Reçisioni” i 1929 u shndërrua në një “depresion” sidomos për shkak të kolapsit të bashkëpunimit ndërkombëtar. Kriza aktuale mund të shkojë në atë drejtim nëqoftëse bashkëpunimi ndërkombëtar do të dështonte”. Në fakt, në kohëra globalizimi, përpjekjet e qeverive të veçanta, për sa largpamëse, nuk janë të mjaftueshme që një vend të mund ta rikapë zhvillimin. Charles Kindleberger, Historian i Ekonomisë që ka ndërruar jetë në 2003 dhe autor në 1978 i librit klasik “Eufori dhe panik. Historia e krizave financiare”, i pagëzuar nga Economist si “the master of the genre”, teorizoi ekzistencën e “të mirave publike globale” të nevojshme për tejkaluar një krizë financiare: sugjeroi “ruajtjen e një tregu relativisht të hapur për rezervat e mallrave në vështirësi”; furnizimin me lukiditet të sistemit financiar global nëpërmjet “korrigjimesh anticiklike afatgjata”; mbështetjen e kreditimit gjatë krizës. Në vitin 1929, këto të “mira publike” u bënë papritmas jo të gjetshëm: sistemi monetar e financiar global nuk i rezistoi valës së falimentimeve të disa operatorëve privatë të rëndësishëm, ndërsa proteksionizmi u bë rregull i zakonshëm në shkëmbimet tregtare.
Në agimin e krizës së fundit, rreth 80 vite më pas, nuk pritej shumë më tepër nga qeverisja globale, domethënë nga ajo “tërësi normash formale dhe informale që rregullojnë ekonominë globale dhe të organizatave të pajisura me tagër autoritar që miratojnë, koordinojnë, monitorojnë apo zbatojnë normat e sipërpërmendura”. Për shembull, nëqoftëse deri në 2008 flluska e kredive subprime ishte fryrë në mënyrë të çfrenuar në Shtetet e Bashkuara, kjo pjesërisht i detyrohej një disekuilibri makroskopik ndërkombëtar të gjeneruar nga blerjet masive e aseteve që ishin në dollarë nga ana e qeverisë së Pekinit (në ankth që të shmangte një velrësim të renminbit). Prej vitesh Fondi Monetar Ndërkombëtar ishte dukur se nuk e shikonte – më mirë, nuk donte ta shikonte – këtë shkelje të rregullave të tij: autokritikat erdhën me mjaft vonesë; ndërkohë, nëpërmjet kësaj të çare të qeverisjes globale, kishte kaluar një fluks kapitalesh që më pas do të kishte pasoja fatale. Një shembull tjetër: standardet e Basel III lidhur me rregullimin dhe mbikëqyrjen e bankave të planetit nuk kanë arritur të parandalojnë rënien e dhjetëra instituteve perëndimore të kreditit; përkundrazi, sipas shumë analistëve, dobësimi i sektorit është përshpejtuar nga rregulla që lejonin një levë financiare të tepruar. Definitivisht, në 2008, në apogjeun e krizës, pothuajse asnjë vëzhgues nuk do të kishte vënë bast mbi kapacitetin e qeverisjes globale për të garantuar ato të “mira publike” të konsideruara jetike nga Kindleberger dhe jo vetëm. Por, 6 vite më pas, shumë skepticizëm do të rishikohej. Mbi të gjitha në dritën e të dhënave makroekonomike.
“Cilido qoftë metri i gjykimit, ekonomia globale ka kërcyer në mënyrë shumë më robuste pas 2008 nga sa nuk ndodhi gjatë Depresionit të Madh”, shkruan Drezner duke cituar të dhënat e mbledhura nga dy ekonomistë si Barry Eichengreen dhe Kevin O’Rourke. Rënia fillestare e prodhimit industrial dhe e tregtisë në nivel global në fillim të krizës financiare ka qenë shumë më dramatike se ajo që kishte pasuar rënien e Wall Street në 1929. Por 4 vjet pas mbylljes së Lehman Brothers, prodhimi industrial global ishte më i lartë se 10 përqind sesa në fillim të krizës. Kurse 4 vjet pas 1929, prodhimi industrial arrinte vetëm 2/3 e nivelit të nivelit para krizës. Një diskutim i ngjashëm vlen më në përgjithësi për rritjen ekonomike. PPB-ja globale kishte rënë me 3 pikë përqindjeje në 1930, pastaj ishte reduktuar me 4 pikë në 2 vitet pasuese.
Kurse sipas statistikave të FMN-së, PPB-ja globale ka rënë me 0.59 pikë përqindjeje në 2009, pastaj ka shënuar koeficentë rritjeje me 5.22 dhe 3.95 përqind në 2 vitet e mëpasëm. Ndërkohë, edhe varfëria ka vazhduar që të reduktohet në botë: sipas Bankës Botërore, është pikërisht që gjatë krizës që, përpara afateve të parashikuara, është arritur objektivi i propozuar nga Kombet e Bashkuara për ta përgjysmuar numrin e njerëzve në “varfëri ekstreme” respektisht 1990. Treguesi i globalizimi i redaktuar nga think tank-u zviceran Kof, që mat në mënyrë sintetike gjithçka që lëviz nëpërmjet kufijve shtetërorë – tregti, kapitale, remitanca, turizëm e të tjera – ka vazhduar të rritet, megjithëse me pak, në nivel global; bile për 20 ekonomitë kryesore treguesi në 2010 është kthyer në vlerat rekord të 2007. Sa për të bërë një krahasim, 4 vite pas rënies së 1929, flukset tregtare qenë reduktuar me ¼; kurse 4 vjet pas rënies së Wall Street në 2008 flukset tregtare qenë 5 përqind më të larta. Economist ka vlerësuar se eksportet globale, të patura në përqindje të PPB-së, midis 2011 e 2013 kanë qenë më të mëdha se 3 vitet përpara 2008. Asetet e menaxhuara nga kapitale të huaja në qarkullim nëpër botë janë sot me 10 – 15 përqind më të mëdha respektivisht kulmeve të përpara krizës.
Investimet e drejtpërdrejta të huaja. Domethënë ato që synojnë të gjenerojnë në mënyrë të qëndrueshme prodhim dhe biznes në një vend dhe që gjenerohen nga një individ apo një kompani e një vendi të huaj, shkonin mesatarisht në 1.47 trilion dollarë nga 2010 në 2012, kundrejt një mesatareje pak më të lartë (1.49 trilion dollarë) midis 2005 e 2007. Organizatat ekonomike ndërkombëtare qëndrojnë që çke me atë punë: është falë impenjimeve bashkëpunese të marra në seli të G20-ës dhe Organizatës Botërore të Tregtisë që “flukset transkufitare nuk janë zvogëluar pas 2008”, shkruan Drezner. Në qershor 2013, Organizata Botërore e Tregtisë ka vlerësuar se efekti i akumuluar i të gjitha masave proteksioniste të vendosura pas krizës, në tentativën e disa vendeve për të avantazhuar ekonomitë e tyre duke ngritur barriera tarifare apo jotarifare, ka gjeneruar një reduktim komplesiv të flukseve tregtare me 0.2 përqind. Nga ana tjetër, negociatat e Doha Round për një liberalizim të mëtejshëm të shkëmbimit të mallrave, shërbimeve dhe investimeve do të jenë edhe në ngërç, por WTO-ja ka vazhduar të funksionojë shkëlqyeshëm si forum për të zgjidhur grindjet midis qeverive. Dhe nuk është pak.
Koordinimi i shfaqur në seli të G20-ës e ka humbur paksa ecjen përpara me largimin në momentin më akut të krizës, pranon Drezner, por ka siguruar një patericë jo indiferente midis 2008 e 2009, me masa stimuli fiskal prej rreth 2 trilion dollarësh në 20 ekonomitë kryesore, baraz me 1.4 përqind të PPB-së globale. Thekson Drezner: “Edhe partnerët më ngurrues si puna e Gjermanisë, në fund i janë gjunjëzuar presionit të ekonomistëve dhe të partnerëve të G20-ës. Në fakt, në 2009, Berlini ka zbatuar stimulin fiskal të tretë më konsistent të planetit. Fakti që Gjermania ka vepruar në kundërshtim me preferencat fillestare të saj (pro rreptësi fiskale gjithmonë dhe kudo, shënimi im.) është një shembull klasik sesi qeverisja ekonomike globale mund të çojë në një koordinim më të madh të politikave ekonomike dhe të mos jetim fryti i një marrëveshjeje harmonike midis pikëpamjeve të ndryshme”. Pastaj, Bankat Qendrore kanë bërë pjesën e tyre: jo vetëm duke ulur përqindjet e interesit në vjeshtën e 2008, në atë që sipas disave qe ekspansioni monetar i parë i koordinuar në nivel botëror i historisë, por edhe me marrëveshje bilaterale swap-esh likuiditeti të përkohshme midis instituteve të ekonomive të mëdha. Pastaj, nga 2007 në 2012, bilancet e Bankave Qendrore e vendeve më të përparuara janë më shumë se dyfishuar për nga përmasa, në dëshmi të përpjekjes jo ortodokse të kryer. Deri dhe BIR-i, që sot sugjeron maturi në ndjekjen e rrugës së politikave monetare jokonvencionale, në raportin vjetor të saj të 2012 ka pranuar se “aksioni vendimtar nga ana e Bankave Qendrore gjatë krizës financiare ka mundësi të ketë qenë vendimtare në shmangien e një përsëritjeje të përvojës së Depresionit të Madh”.
As siguria ndërkombëtare nuk e ka ndjerë në mënurë akute jostabilitetin ekonomik. Për shembull, episodet e piraterisë të bëra aq të shpeshta në 2009 në Bririn e Afrikës kanë rezultuar në një vrimë në ujë: të neutralizuara, veç të tjerash, falë një pëprjekje të pazakontë bashkëpunimi midis Shteteve të Bashkuara, Kinës dhe fuqive të tjera. Sipas Institute for Economics and Peace, që çdo vit përpunon Global Peace Index, “niveli mesatar i paqes në 2012 është afërsisht i njëjti me atë të 2007”. Në 2013 janë rritur vrasjet, por kjo vështirë se mund t’i atribuohet një dështimi të qeverisjes globale. Si ka qenë i mundur një koordinim planetar kaq i pazakontë kaq efikas, të paktën nëse krahasohet me faza të tjera të krizës së thellë? Në kërkim të një shpjegimi, studiuesi amerikan merr në konsideratë 3 faktorë që gjithmonë lëvizin politikën globale: interesa materiale, fuqi politike dhe fuqi të ideve. Sipas disave, është e mirëqenë që interesat materiale e konsoliduara shtyjnë për një ruajtje të rendit kapitalist global, cilatdo qofshin pasojat e tij, edhe të dëmshme. Por Drezner vëren se interesa të ngjashme nuk e penguan për shembull valën autarkike pas 1929. Jo vetëm: siç do ta demonstronte rasti i rregullimeve të reja dhe më kufizuese në aspektin bankar, të ashtuquajturat Basel III, edhe një lobi i fortë dhe koheziv si ai i kreditimit – me interesin e tij për një normativë më të shlira – mund të shtrëngohet në arsye më të ulëta. Rregullat e Basel III nuk përbëjnë treguesin e vetëm që do të këshillonte të mos ekzagjerohej roli i interesave materiale. Në fund të fundit, gjithmonë pas krizës, një organizatë të IMF-ja ka arritur ta legjitimojë zyrtarisht mundësinë, në disa raste, për të përdorur “kontrolle mbi kapitalin” pavarësisht të kufijve kombëtarë. Investitorët globalë nuk duhet të kenë bërë kërcime nga qejfi. (Shkëputur nga libri “Sistemi funksionoi: Si e ndaloi bota një tjetër Depresion të Madh)
Fundi i pjesës së parë. Vijon nesër
a.t./www.bota.al
