Vitin e kaluar Akademia e Suedisë nuk e ka dhënë çmimin e saj për letërsinë si pasojë e disa skandaleve me sfond seksual. Por kriteret e dhënies së mirënjohjes më prestigjioze klulturore të botës janë prej më shumë se një shekulli aspak të pastra. Siç e demonstrojnë ngjarjet që kanë të bëjnë me disa nobelistë italianë si Deledda, Pirandello apo Quasimodo, bashkë me «kuazinobelistin» Ungaretti. Më poshtë prapaskenat e dekadave, histori kulturore, një histori meskine, anipse e pasur: sidomos me rekomandime, zili, frikëra, iluzione, zemërime, paragjykime…
Pranverën e kaluar, jo pa ndonjë pasaktësi, edhe shtypi italian ka regjistruar lajmin e krizës së tjellë që po kalon Akademia e Suedisë, përgjegjëse prej 118 vitesh për caktimin e Nobelit për Letërsinë. Çmim që këtë vit, jo rastësisht, nuk është dhënë. Kjo zgjedhje dhe lajmet që e kanë motivuar një veprim të tillë e kanë befasuar një public të apasionuarisht që ndoshta në realitet nuk i ka kuptuar kurrë vërtet mekanizmat kompleksë e njohjes, rregullat e Akademisë dhe sidomos klimën e prapaskenave, intrigave e mistereve që e kanë karakterizuar gjithmonë “çmimin më të rëndësishëm të botës”, siç e quajti Alberto Moravia në një prej letrave të shumta falenderuese të marra nga Prandello në nëntorin e 1934, menjëherë pas dhënies së Nobelit për Letërsinë. Shumë nga konfuzioni i duhet atribuar vetë konkurrentëve, të vlerësuar ose të refuzuar në Stokholm, protagonistë episodesh të veçanta naiviteti, të padyshuara në personazhe tashmë të famshëm dhe ndërlidhur mirë në mjediset letrare ndërkombëtare gjatë viteve të garës së tyre për Nobelin.
Pikërisht Pirandello përfaqëson një rast paradigmatic. Shkrimtari, siç e dëshmojnë edhe letrat e botuara nga Sarah Zappulla dhe Enzo Muscari tek “Luigi Pirandello. Çmimi Nobel ose i vetmisë” – kishte nisur të ëndërronte për çmimin qysh nga vitet ‘20, duke vënë në lëvizje këdo që i dukej në gjendje se mund ta mbështeste. Fiksimi i tij për Nobelin ka mundësi që është për t’u konsideruar si shkaku përcaktues për aderimin e tij zyrtar në fashizëm në vitin 1924, tamam në ditët dramatike menjëherë pas krimit Matteotti, një hap lidhur me të cilin vazhdojnë që të rrëmojnë më kot studiues e gazetarë deri në pikën sa të avancojnë hipotezën e veçantë se dramaturgu ndoshta ishte i sëmurë mendor. Por Pirandello, shumë i shëndetshëm nga mendja, thjesht po përshkonte të njëjtën rrugë e shumë kolegëve të tij aspirues për çmimin më të lartë letrar botëror dhe besonte se mund të gëzonte mbështetje që në realitet nuk ekzistonin ose ofroheshin në mënyrë false nga personazhe edhe me influencë, por krejtësisht të privuar nga kontaktet me Akademinë e Shkencave.
Kështu, në vitin 1926, dramaturgu i shkruante të birit Stefano se kishte mësuar që kandidatura e tij për çmimin ishte mbështetur nga Telesio Interlandi, Drejtori i gazetës “Il Tevere”, njeri në gjendje që të siguronte simpatinë e Mussolini. Duke vazhduar në fantazitë e tij, Pirandello e shihte praninë në Romë të Mbretëreshës së Suedisë si një rast ideal me qëllim që Duçja, duke folur me bashkëshorten e Gustavit të V-të, të impenjohej që t’ia siguronte çmimin që kishte frikë se mos i shkonte Papini apo Deledda, që në fakt e mori më 1927. Zappulla dhe Muscari shohin tek çmimi për Grazia Deledda “provën e qartë e një projekti të menduar prej kohësh, të realizuar mjeshtërisht dhe të mbështetur fuqimisht nga qeveria italiane”, por një pohim krejtësisht pa mbështetje dokumentare, si për të provuar sesa janë akoma të thella konfuzioni dhe mungesa e qartësive mbi misteret e Stokholmit. Për hir të së vërtetës, mbi bazën e dokumentave të ruajtura në arkivin e Akademisë së Suedisë dhe të deskretuara më 1977, çmimi për Deledda demonstron sesi Nobeli për shkrimtaren sarde ishte frut intrigash, por vetëm të markës suedeze, pasi në përzierjen e letrave dhe në përdorimin e argumentave të dobëta apo të pambështetshme në favor të Deledda që akademiku më i fuqishëm i kohës, Profesori i Historisë së Letërsisë në Universitetin e Uppsalas, Henrik Schück (1855 – 1947), i kapluar nga një magjepsje e çfrenuar pë veprat e saj që i kujtonin ato të bashkëqytetares së tij Selma Lagerlof dhe të polakut Władisław Reymont, të dy të nderuar me Nobelin përkatësisht në 1909 dhe 1924. Transkriptimet e Akademisë nuk lënë vend as për dyshimin më të vogël e një ndërhyrjeje të qeverisë italiane në procesin e gjatë e të mundimshëm të afrimit të Deledda tek çmimi që shkrimtarja nuk do ta kishte marrë kurrë pa ndërhyrjen vendimtare të Schück, i pandjeshëm ndaj presioneve të çdo lloj natyre.
Por Pirandello vazhdonte të fantazonte dhe në 1930 i shkruante Marta Abba nga Berlini se kishte mësuar nga një gazetar suedez sesi Mussolini kishte ndërhyrë për të “penguar që Nobeli t’i jepej” atij, një rrethanë që sipas tij “kishte lënë një përshtypje shumë të keqe në Suedi”, por një gjë për të cilën nuk ekziston asnjë gjurmë në shtypin suedez të kohës. Kështu, i paaftë që të shkëputej nga makthi për çmimin dhe pashërueshmërisht besues, në vitin 1931 Prandello i shkruante akoma Marta Abba nga Parisi se kishte mësuar nga hierarku fashist Giovanni Giuriati se Ministri i Drejtësisë Alfredo Rocco i kishte shkruar “me iniciativën e tij spontane” […] Stokholmit [sic] që mua të më jepet Nobeli”. Transkripimet e arkivave zbulojnë pamëshirshëm sesi nuk ka arritur kurrë në Akademinë e Suedisë një kandidaturë e Rocco, jo në favor të Pirandello, por as në favor të askujt tjetër, edhe pse ministry nuk futej në grupin e ngushtë të atyre që mund të avanconin kandidatura për Nobelin. Veç të tjerash, një kandidaturë zyrtare e avancuar nga Ministri i Faljes dhe i Drejtësisë do të shërbente vetëm për ta dëmtuar në mënyrë të pariparueshme çdo mundësi fitoreje të Pirandello për sytë e jurisë, që zyrtarisht – atëhere, ashtu si sot – mbahej se ishte e pandjeshme ndaj çdo ndërhyrje prej qeverive të huaja. Akademikët nuk qenë të privuar nga simpatitë politike, por qenë shumë të kujdesshëm që të mos i përdornin për sa i përket dhënies së Nobelit.
Gjithsesi i palodhur në këmbënguljen e tij lidhur me pistën politike, më 1 dhjetor të 1932 Pirandello i shkruante Marta Abba nga Roma se kishte mësuar “me fshehtësinë më të madhe” se kandidatura e tij për çmimin “ishte paraqitur prej disa muajsh nga Rrethi i Kulturës Fashiste i kryesuar nga Giovanni Gentile” dhe se vetë ky i fundit deri kishte dërguar në Suedi gazetarin gjermanist Giuseppe Gabetti për të mbajtur një cikël koferencash lidhur me veprën e tij dhe për t’u “marrë vesh me anëtarët e Akademisë së Nobelit, që janë ata të cilët japin çmimin”. Me këtë letër Pirandello arrin kulmin e konfuzionit të tij ndaj procedurës së përdorur për çmimin, duke përzier një naivitet befasues me një gjurmë italiane dinakërie dhe besimi në forcën e “rekomandimeve”. Gentile (që nuk e kandidoi kurrë Pirandello për Nobelin) nuk do të kishte arritur kurrfarë rezultati, përveçse negativ, nga një kandidaturë e tij e avancuar në emër të “Rrethit të Kulturës Fashiste” dhe, për sa i përket Gabetti, që praktikisht ishte pedagog universitar në Romë, emri i tij do të kishte qenë shumë më i dobishëm për kauzën e çmimit sesa profesori i gjuhëve dhe i letërsive, i përshtatshëm si i tillë për të avancuar kandidatura për Akademinë, ta kishte propozuar Pirandello për Nobelin me një letër zyrtare të bazuar mbi një ekspozim të meritave letrare të kandidatit, në vend që të paraqitej në Suedi për të mbajtur një seri konferencash. Pastaj, shqetësues aludimi ndaj një mirëkuptimi për t’u arritur midis Gabetti dhe anëtarëve të Akademisë së Suedisë. Sikur të kishte guxuar ta propozonte, profesori nga Dogliani do konsiderohej si i çmendur apo kriminel.
Pas një dekade sorollatjesh në errësirën më absolute, dramaturgu siçilian më së fundi u propozua vërtetë, për herën e parë dhe të vetme, për Nobelin e Letërsisë më 23 janar 1934 nga ana e Guglielmo Marconi me cilësinë e Presidentit të Akademisë së Italisë, dhe, rast deri më atëhere unik në historinë e çmimit – siç e dokumentojnë transkpritimet e 27 shtatorit dhe më pas votimi formal i 8 nëntorit 1934 – i jepet Nobeli po atë vit më kandidaturën e parë të tij. Ndërkohë, Pirandello kishte vazhduar ndërkohë nga ana e tij të ëndërronte mbi bazën e informacioneve që i konsideronte shumë të rezervuara e të privilegjuara, por që në realitet qenë vënia në lojë e radhës, pasi më 5 prill të 1934 i shkruante sërisht Marta Abba nga Roma se “në fshehtësinë më të madhe” Gabetti i kishte rrëfyer që “për Çmimin Nobel nga 10 votues në raundin e parë kishte pasur 9 vota në favor, domethënë thuajse unanimitetin e tyre”.
Përveç faktit që duket i pakuptueshëm një “raund i parë” për Pirandello e që gjithsesi Gabetti nuk do të kishte mundur në asnjë rast ta mësonte rezultatin e saktë të një votimi, pasi do të merrnin pjesë vetëm 10 akademikë nga 18, procesverbalet e komisionit Nobel tregojnë sesi vepra e Pirandello, e shqyrtuar bashkë me shumë të tjera në mars të po atij viti, i ishte nënshtruar një kritike shumë të rreptë nga ana e përgjegjësit më të lartë, shumë të fuqishmit Per Hallstrom, që përmblidhte në vetëvete postet e Sekretarit të Përhershëm të Akademisë, të Presidentit të Komisionit Nobel dhe të ekspertit zyrtar të ngarkuar me hartimin e një përmbledhjeje lidhur me veprën e Pirandello. Në përmbledhjen e tij, Hallstrom e bën copa veprën narrative të Pirandello duke e konsideruar si krejtësisht të papërshtatshme për dhënien e Nobelit, por e rehabiliton shkrimtarin siçilian për sa i përket veprës teatrale të tij, për më tepër shumë e njohur dhe e përfaqësuar tashmë në Suedi, në një periudhë popullariteti për teatrin italian, ku nuk duhet harruar sesi edhe Roberto Bracco, prej aktivitetit të tij si dramaturg, ishte vlerësuar gjatë nga akademikët si një kandidat i mundshëm për fitoren. Kështu që 9 vota nga 10 duket pak e besueshme. Që faktori politik (ama në nivel psikologjik dhe sigurisht jozyrtar) mund të ketë luajtur në vendim një rol të caktuar është i mundur, por sigurisht nuk mund të përjashtohet. Hallstrom ishte i njohur si admirues i madh i Nacional – Socializmit dhe i Hitlerit, në masën sa të dëshpërohej në fazat finale të luftës për fatin e keq e beniaminit të tij. Kështu, kandidatura e bërë nga Marconi në emër të shumëfashistes Akademi të Italisë nuk mund të ketë mbetur krejtësisht e papërfillur dhe së paku në këtë aspekt Pirandello, në marshimin e tij të lehtë drejt çmimit, kishte nuhatur diçka të mundshme, por duke e ekzagjeruar në mënyrë të çfrenuar.
Nëse fitorja e Pirandello fsheh një prapaskenë deri më tani të panjohur, jo më pak i mbushur me mistere është atribuimi i Nobelit të 1959 Salvatore Quasimodo, me veçanti surprizuese që janë zbuluar vetëm falë desekretimit të materialit zyrtar. Edhe në vitet e çmimit për poetin siçilian, nuk kanë munguar gabimet e bujshme trashanike italiane, sidomos nga ana e Giuseppe Ungaretti, që pa e ditur po përshkonte rrugën e iluzioneve dhe të fantazive të lira që kishte bërë më parë Pirandello. Siç është bërë e njohur në fakt nga botimi i shkëmbimit të letrave midis Ungaretti dhe përkthyesit të tij francez Jean Lescure (“Giuseppe Ungaretti – Jean Lescure. Letërkëmbim (1951-1966)”), poeti italian kishte vënë në lëvizje një skemë të ndërlikuar kontaktesh, mbështetjesh dhe miqësishë që i konsideronte seriozisht në gjendje ta çonin drejt suksesit në votimet e Akademisë së Suedisë. Letrat për Lescure zbulojnë sesi Ungaretti nuk kishte kuptuar pothuajse asgjë nga procedura zyrtare për zgjedhjen e kandidatëve për Nobelin dhe se krijonte konfuzion deri edhe për afatet e skadimit për prezantimin e propozimeve dhe lidhur me aftësitë e personave të kualifikuar për t’i bërë ato.
I kandiduar rregullisht për Nobelin qysh nga 1955, kur e propozoi shumë autoritari T.S. Eliot, me kandidaturë të përsëritur më 1956 prej veprës së Marcel Raymond e Universitetit të Gjenevës, dhe më 1958 nga Howard Marraro i Columbia University, Ungaretti besonte se ata që e kishin mbështetur rregullisht në mënyrë vendimtare qenë botuesi i tij Mondadori dhe francezi Francois Mauriac, të cilët jo vetëm që nuk qenë në gjendje të ndikonin ndaj Akademisë së Suedisë, por faktikisht nuk lëvizën as gishtin për ta sponsorizuar (edhe pse më kot) poetin italian. Ajo që ia preu “këmbët” Ungaretti qe në të vërtetë ekspertiza lidhur me veprën e tij, e ngarkuar fatkeqësisht nga Akademia e Suedisë “ekspertit” të saj të letërsisë italiane, gazetarit Ingemar Wizelius, i ushqyer keq me gjëra italiane prej afërsisë së tij gjeografike si korrespondent i gazetës së tij nga Zvicra. Wizelius, që mezi fliste italisht, hartoi një raport idiot në të cilin e varroste Ungaretti nëpërmjet përdorimit të një perspektive politike, mbi bazën e faktit që poeti kishte gëzuar favore nga Mussolini prej parathënies së silogjisë së parë lirike të tij. prandaj, si poet “fashist”, Ungaretti ishte për t’u konsideruar si jo i paraqitshëm për Nobelin në një kohë kaq të shkurtër nga lufta.
Ai që përfundimisht i trazoi ujërat në frontin e poezisë së re italiane qe hetimi të cilin hartoi paralelisht Wizelius për Salvatore Quasimodo, i propozuar për Nobel për herë të parë më 1958 nga Maurice Bowra, President i Akademisë Britanike, Carlo Bo dhe Francesco Flora, me kandidaturën e përsëritur nga Bo më 1959. Në fakt, korrespondenti Wizelius nga Zyrihu i referoi Akademisë se Quasimodo ishte dalluar për antifashizmin e tij të flaktë gjatë viteve të diktaturës dhe se kështu, nga pikëpamja etike, kandidatura e tij ishte e pasulmueshme, duke theksuar ekselencën poetike që ai ndante me Ungaretti. Megjithatë, argumentat e Wizelius nuk e bindën komisionin Nobel e kryesuar nga Anders Osterling, që përzgjodhi më 1959 një katërshe finalistësh të përbërë nga Alberto Moravia, Saint-John Perse, Ivo Andrič e Karen Blixen, duke vendosur me shumicën e 3 votave nga 4 që t’ia jepte çmimin shkrimtares daneze, autore e “Afrika ime”. Ai që doli kundër vendimit qe anëtari i katërt i Komisionit, Eyvind Johnson, i cili bëri të ditur sesi çmimi për Blixen, anipse i merituar, do të mund të dukej si një tribut për Skandinavinë, duke i bërë më të lehta kritikat nga jashtë.
Si alternative, ai propozoi që të nderohej në fakt një shkrimtar italian prej një grupi të përbërë, sipas renditjes, nga Quasimodo, Silone, Moravia e Ungaretti dhe arriti ta bindë pjesën tjetër të Akademisë që ta ndiqte propozimin e tij. kështu, Blixen mbeti pa Nobel njëlloj si Moravia, ndërsa Saint-John Perse dhe Andrič çmimin do ta merrnin më vonë.
E kotë të shtosh se reagimet e Ungaretti qenë të ashpra. Poeti e likuidoi Akademinë e Suedisë dhe komisionin e Nobelit të saj si një grusht personazhesh të korruptuar e të lajthitur dhe e tërhoqi sa kishte shkruar më parë në frëngjisht lidhur me “haute opinion” që kishte pasur për të Anders Osterling, President i komisionit dhe, për më tepër, Sekretar i Përhershëm i Akademisë së Suedisë, i akuzuar tani hapur se e kishte favorizuar qëllimisht fitoren e Quasimodo. Por zyrtarisht gara e Ungaretti për Nobelin nuk kishte mbaruar, pasi ai u rikandidua më 1964 nga belgu Georges Poulet, Profesor i Letërsisë Franceze fillimisht në John Hopkins e më pas në Zyrih e në Nicë, dhe më 1965 nga Otis Edward Fellows, Profesor i Gjuhëve Romane në Columbia University, por tashmë shpresat e tij për fitore kishin perënduar, ndërkohë që midis kandidatëve të rinj italianë shfaqej emri i Eugenio Montale.
Prapaskenat lidhur me çmimet e dhëna e të mohuara kandidatëve italianë janë vetëm një shembull i asaj që është zhvilluar në mënyrë konstante në prapaskenë gjatë 118 viteve të çmimit, me shumë kundërvënie të papajtueshme midis 18 të Pavdekshmëve, me kompromise të shumta të arritura në një mekanizëm cfilitës do ut des dhe me vendime nganjëherë aq të çuditshme sa të rezultojnë krejtësisht të pashpjegueshëm, deri në pikën sa të çojnë në kohëra shumë të vonshme në një përçarje të bujshme të Akademisë, e konsumuar midis muajve të fundit të 2017 dhe 4 muajve të parë të 2018. Një lloj hapjeje e Kutisë së Pandorës e mbetur e pahapur për më shumë se një shekull në emër të asaj “kulture të heshtjes”, që është evokuar me krenari nga Sekretarja e Përhershme Sara Danius për të karakterizuar diskrecionin e akademikëve, por në realitet e lexueshme, në mënyrë shumë më pak të nderuar, si “heshtja mafioze”, në bazë rregullash të errëta prej shoqërie sekrete, të ideuara në kohë nga vetë akademikët dhe të dobishme sidomos për t’i ruajtur nga kritikat (për gabime, pakujdesi apo të detyruar) që do t’u kishin rënë mbi kokë sikur të përdoreshin kritere transparence.
Siç dihet, i gjithë dokumentacioni lidhur me Nobelin ruhet për 50 vjet, një hark kohor i tillë që garanton vdekjen e sigurtë e bashkëpunëtorëve përgjegjës të vendimeve lidhur me çmimin. E lindur nga një çështje ngacmimi seksual, në realitet e huaj për çmimin pasi përfaqësohet nga akuza ndaj bashkëshortit të një akademikeje anëtare e komisionit të Nobelit, kriza më e rëndë e përjetuar nga Akademia e Suedisë ka ardhur më pas duke u zbuluar si një seri ndërhyrjesh të bëra ndaj çmimit, të shtrira për pothuajse të gjithë dekadën e fundit, por ka mundësi për një periudhë akoma edhe më të gjatë. Në fakt, i akuzuari (të paktën sipas dëshmive të shumta) si francez do të vepronte aktivisht dhe lumturisht për të favorizuar me çdo mënyrë çmimet e dhëna Jean-Marie Le Clezio në 2008 dhe Patrick Modiano në 2014, dy çmime njoftimi i të cilave kishte ngjallur shumë dyshime. Fakti që janë kryer parregullsi apo gjithësesi që janë verifikuar ndërhyrje edhe të rënda është provuar në mënyrë implicite nga kërkesa për përzënie nga Akademia e bashkëpunëtorës në fjalë, e avancuar nga disa kolegë të saj dhe e diskutuar, për t’u refuzuar më pas me një votim në muajt e parë të 2018. Përplasja ka çuar në braktisjen e punimeve të Akademisë në shenjë proteste nga ana e 6 prej 18 të Pavdekshmëve, duke e reduktuar kështu në vetëm 10 totalin e anëtarëve, duke qenë se 2 akademike të tjera prej kohësh dhe për motive të tjera kishin vendosur të qëndronin joaktive, duke e bërë në këtë mënyrë të pamundur caktimin e Nobelit të 2018. Është fundi i epokës së “kulturës të heshtjes”, që nëse për më shumë se një shekull ka ruajtur qetësinë e akademikëve, sigurisht që nuk i ka shërbyer aspak transparencës dhe pastërtisë së vendimeve të Stokholmit për dhënien e çmimit letrar më të rëndësishëm të botës.
(Enrico Tiozzo është Profesor i Brendshëm i Letërsisë Italiane në Universitetin e Göteborg)
Përgatiti: ARMIN TIRANA / bota.al
