Kapelani Don Tancredi Ricca është tashmë atje duke u sjellë midis mbetjeve të mjera të trupave njerëzorë, të shpërndarë midis hekurishteve të nxehta dhe vatrave të zjarrit. E kupton shumë mirë se për ato shpirtëra fatkeqë nuk ka sesi të mos lutet.
Lulishtja që ndodhet në këmbët e Bazilikës rrethohet nga një mur i trashë: pikërisht kundër tij ishte përplasur avioni, një Fiat G 212, duke i shkaktuar një vrimë rrethore prej 4 metrash në diametër dhe duke u përplasur më pas në tokë.
Ndërkohë, pak më larg, në fushën Aeritalia, fillohet të preokupohet: pse nuk po dëgjohet akoma zhurma e G 212? Pse radioja e avionit nuk përgjigjet më? Kontakti i fundit ka ndodhur disa minuta më parë: «Shikueshmëria zero», kish shpjeguar në alfabetin Mors radiotelegrafisti i fushës. «Nëqoftëse doni të uleni, duhet të fluturoni pa kërkuar drejtim».
Në këtë moment avioni ishte tashmë në shikim të Torinos. Në shikim është fjala, pasi në të vërtetë vërtitej i çakorduar midis reshë shumë të zeza dhe erërash të fuqishme. Por pas disa çastesh heshtjeje, përgjigja e ardhur nga ajri kishte daravitur çdo dyshim lidhur me synimet e komandantit: «Kuota 2000, po presim mbi Superga».
Fluturimi mbi kodrinë ishte një gjë e zakonshme për kë përgatitej që të ulej. Ishte ora 16 e 58 minuta: pak kohë më pas do të kuptohej gabimi tragjik, i shkaktuar ndoshta nga nja difekt i aparaturave në bord. Duke besuar se ndodhej në 2000 metra lartësi, piloti në fakt udhëtonte në pak më shumë se 200. Nuk po kalonte sipër kodrinës së Superga, përgatitej që ta godiste plotësisht.
Në kundërshtim nga punonjësit e Aeritalia, klientët e restorantit të Superga i kanë perceptuar tashmë konturet e dramës. Edhe ata kanë dëgjuar uturimën, rënien dhe, shumë pak më pas, një njeri që vinte me makinë nga vendi i rrëzimit i ka vënë në korrent me çka ka ndodhur. Nja dhjetë minuta pas orës 17, lajmi qarkullon me telefon nga restoranti në Torino, nga ku nisen 13 ambulanca, zjarrfikëse dhe makina policie.
Në kodrinë, përreth kufomave, vazhdohet të kontrollohet. Disa prej trupave janë krejtësisht të zhveshur prej përplasjes. Disa nuk kanë më fytyrë. Valixhe dhe pako dhuratash janë përhapur përreth. Në një moment dikush ngre dy bluza ngjyrë granatë me titullin tringjyrësh dhe e vërteta tashmë del në shesh për një fraksion sekonde: «Është Torino! Është avioni i Torinos që po kthehej nga Lisbona!».
E njëjta e vërtetë që do të ulëritet pak kohë më vonë në të gjithë Italinë. Dhe nga e gjithë Italia përgjigjet një det telefonatash për gazetat, zjarrfikësit, Aviacionin: «A është e vërtetë? Janë ata? Kanë vdekur të gjithë?». Gazetat e mbrëmjes, të dala pak më vonë në edicion të jashtëzakonshëm, pothuajse u zhvaten nga duart gazetashitësve.
Po: përballë Bazilikës së Superga, atë mbrëmje të 4 majit 1949 ishte sakrifikuar një skuadër legjendare, e aftë që të dominonte futbollin italian siç nuk do të ndodhte kurrë më pas. Një skuadër dhe një shoqëri të ngritura në një model absolut dhe të paprekshëm dhe pikërisht prestigji i madh ndërkombëtar do të ishte motivi jo i drejtpërdrejtë i katastrofës.
Shkëndija ishte ndezur në shkurtin e një viti më parë, kur Italia e markës Torino fitoi lehtësisht 4 me 1 me Portugalinë. Ishte kjo përvoja e parë e pasPozzo: cikli i alpinit të vjetër, farkëtues i jashtëzakonshëm i sukseseve të mëdha, kishte arritur në fund.
Kombëtarja i ishte besuar një komisioni teknik federal të kryesuar nga Ferruccio Novo, domethënë nga Presidenti i Torinos. Pikërisht në këtë rast kapiteni i Portugalisë, Ferreira, në kërkim të një partneri të madh për ndeshjen e tij të lamtumirës, arriti ta bindë Valentino Mazzola që ta sjellë Torinon në Lisbonë për të luajtur kundër Benfica të tij në muajin maj.
Novo ishte treguar deridiku në mosmarrëveshje me premtimin e bërë nga kapiteni i tij. Transferta luzitane kryqëzohej në fakt me finalen e kampionatit dhe, anipse Torino ishte në krye për vitin e radhës, kundërshtarët ishin afër dhe shpërqëndrimet mund të rezultonin të rrezikshëm. «Në rregull», kishte thënë Mazzola, «le të bëjmë kështu: nëqoftëse në San Siro kundër Interit nuk do të humbasim, do të shkojmë në Portugali».
Novo kishte pranuar: në fund të fundit, moshumbja në Milano do të thoshte titull pothuajse i sigurtë, me zikaltërit e mbajtur në 5 pikë largësi me vetëm 4 ndeshje të mbetura.
Nuk ishin më në kulmin e tyre shtyllat historike të asaj makine vdekjeprurëse. Mazzola, Loik, Menti e Grezar kishin prekur pragun e të 30-ave. Gabetto ishte tashmë 33. Të tjerët qenë më të rinj, por mbi shpatullat e tyre rëndonin katër kampionate radhazi që shërbenin si lepuj të pakahsmë. Prandaj kërcënimi i atij Interi, që pas lufte kish pushuari së quajturi në mënyrë autarkike Ambrosiana për të rifituar emrin e vjetër të tij, ishte dukur me baza.
San Siro ishte mbushur plot për ndeshjen më të rëndësishmme të kampionatit. Më së fundi ishte mundësia që t’u ngjallej frika atyre 11 marsianëve, që një vit më parë e kishin fituar kampionatin me 16 pikë diferencë ndaj të dytëve. Inter nxirrte në fushë treshen e tij sulmuese, të formuar nga Nyers, Amadei e Lorenzi (të tri këta shënuan atë vit 65 gola). Një makinë sulmuese e mrekullueshme. Toro duhej të linte në tribunë Mazzola me the dhe nuk ishte sigurisht një perspektivë e pëlqyeshme qënia pa mbinjeriun, pa atletin e aftë që të shpaloste urtësi, forcë dhe mrekulli teknike në çdo pjesë të fushës.
Por në fund, misioni u realizua: 0 me 0, me ndonjë frikë. Rruga ishte tashmë e qetë deri në fund. «Në orën e rrezikut», shkroi atë ditë drejtori i “Tuttosport”, Renato Casalbore, «skuadra granata ka shpalosur një freski atletike të mahnitshme dhe këto janë shenja klasi të një skuadre. Dua të them: të dish të jesh i gatshëm në momentin e duhur, gjithnjë në përshtatje të situatës. Dhe ishte një situatë e vështirë për Torinon. Të nesërmen kampionët nisen për Lisbonë».
Nisen, nënvizon Casalbore. Në të vërtet do të duhej të shkruante nisemi, pasi në avionin e granatave, me 2 maj, përgatitej të ngjitej edhe ai. Rreth këtij avioni, për hir të së vërtetësm u zhvillua një sekuencë e veçantë takimesh të munguara apo të realizuara minutën e fundit: Për shembull, portieri i ri granata Giuliano, që prej pak kohësh ishte futur në sërën e të mëdhenjve, u bllokua për probleme pashaporte dhe ia la vendin pikërisht Casalbore. Në tokë mbeti edhe Gandolfi, portieri rezervë, që kur mbërriti në aeroport zbuloi papritmas së në vendin e tij ishte grumbulluar Dino Ballarin, vëllai i vogël i Aldo. Ashtu siç mbetën në Itali Nicolò Carosio e Ferruccio Novo: zëri i futbollit italian ishte fillimisht në listë, por shugurimi i parë i të birit e bindi që të hiqte dorë në favor të Renato Tosatti e “Gazzetta del Popolo”. Kurse Novo ndodhej në shtrat i sëmurë. Së fundi, nuk u nis edhe Sauro Toma: disa ditë më parë, viktimë e një dëmtimi, ishte vizituar sëbashku me Maroso. Për Lisbonë, mjeku bllokoi Toma dhe lejoi Maroso. Për më tepër, mbrojtësi i majtë, që sapo kishte mbushur të 24-at kishte tashmë shenjat e jashtëklasit, do të nisej vetëm për numër. As Mazzola nuk ishte shëruar plotësisht nga gripi, por si mund të hiqte dorë nga ajo transfertë të cilën pikërisht ai e kishte organizuar? Më kot një gazetar dhe dizenjator i madh i “Tuttosport”, Carlin Bergoglio, ishte orvatur që ta bindte: «Mos shko, je akoma i sëmurë». «Kampionët dhe sporti duhen nderuar denjësisht», i përgjigjej kapiten Valentino.
Ndeshja nuk do t’i tradhëtonte shpresat e publikut. Në fund të fundit, nëqoftëse Torino ishte një pikë referimi ndërkombëtare, edhe prestigji i Benfikës ishte shumë i lartë. Granatat kishin humbur ngushtë, edhe pse lodhja e San Siro nuk mund të zhdukej në tri ditë, por spektakli i ofruar në fushë kishte qenë argëtues dhe me nivel të mirë. Të nesërmen, në “Stampa Sera”, Luigi Cavallero, që sëbashku me Casalbore dhe Tosatti formonte treshen e gazetarëve në ndjekje të Torinos, kishte shkruar: «Sot në mënges granatat janë zgjuar herët për t’u përgatitur për kthimin. Pas pak orësh avioni që ka transportuar në Lisbonë drejtues, lojtarë dhe gazetarë do të nisë fluturimin për t’u ulur në Aeronautica të Torinos, po ta lejojë koha, rreth orës 17 00. Që retë dhe erërat të jenë siç duhet dhe të mos na trondisin shumë».
Mëngjesin e datës 4 kishin ardhur nga Italia lajme pak siguruese. Binte shi me gjyma, lumi Po ishte fryrë si asnjëherë në 50 vitet e fundit dhe rridhte kërcënueshëm në ultësirë. Me mijëra po i braktisnin shtëpitë e tyre. Fiat G 212, mjet fluturimi me elikë i prodhuar vetëm 2 vjet më parë, ishte ngritur në drejtimin Milano Malpensa, ku lojtarët do të gjenin të famshmin “Conte Rosso”, autobusin që i dërgonte gjithmonë në trasfertë.
Në Barcelonë, ku duhet të bëhej ndalimi për furnizim, komandant Meroni ishte lajmëruar për kushtet e vështira metereologjike. Megjithatë, kushedi se pse, kish vendosur që ta injoronte ardhjen e parashikuar në Milano për të zbritur pikërisht në kryeqendrën piemonteze. Mbi këtë vendim do të lulëzojnë më pas dyshime romanceske. Në aeroportin katalanas granatat janë takuar me lojtarët e AC Milan, që shkojnë drejt Madridit për t’u ndeshur me Real Madridin: «Ata qenë të cfilitur», do të kujtojë milanisti Carapellese. «Kishin pasur një transferim të vështirë nga Lisbona në Barcelonë. Folëm për gjëra të zakonshme, për ndeshjen e tyre me Benfikën, për tonën me Real Madridin, për zemërimin që sigurisht do të kishin spanjollët për shlyer 3 me 1 që Italia i kish shkaktuar Spanjës pikërisht në Madrid pak kohë më parë. Folëm për pak minuta, pastaj gjithë se kush u drejtua nga avioni i vet».
Në Montecitorio, lajmi i katastrofës mbërrin teksa është në zhvillim një debat i zjarrtë. Menjëherë punimet ndërpriten në shenjë zie. Kryeministri De Gasperi është në Sardenjë dhe në vend të tij niset për Torino Nënsekretari Giulio Andreotti.
Ndërkohë rruga për Superga është tashmë pre e një bllokimi gjigantesk: qindra makina, mijëra biçikleta, njerëz që në këmbë sfidojnë shiun. Të gjithë duan të konstatojnë personalisht, por të gjithë, përfshi familjarët e viktimave, bllokohen në kangjellat e Bazilikës.
Zjarrfikësit i kanë shuar tashmë zjarret e dobëta të fundit. Ka ardhur edhe Vittorio Pozzo. Shpirt i vjetër granatë, e njeh dhe e dashuron këtë skuadër të cilën ai ka kontribuar që të formohet dhe që e ka transferuar në kombëtare pothuajse në bllok në pjesën e fundit të epopesë kaltëroshe të tij. Nga Torino maestroja i moshuar është larguar për shkak të një mosmarrëveshjeje personale me Novo, pikërisht njeriun që e ka zëvendësuar në drejtimin e kombëtares, por djemtë jo, nuk qëndrojnë, ata i ka si fëmijët e tij.
Pozzo ecën me hap të drejtë midis mbeturinave, duke u kryqëzuar me njerëz që vrapojnë, që ulërijnë, që qajnë. «Në njërën anë të tarracës», do të kujtojë ai 10 vjet më vonë, «duke lëvizur mbeturinat, dikush kishte vendosur 4 apo 5 kufoma. Qenë trupat jo të sakatuar e Loik, Ballarin dhe Castigliano. I njoha dhe i emërtova, duke dëgjuar një prej të praanishmëve që kishte dhënë një indikacion të gabuar. I njihja, përveçse nga fytyra, nga rrobat, nga kollaret, nga gjithçka. Qe atëhere që ndjeva se një marshall i karabinierëve, që më ndiqte dhe mbante shënim ato që thoja. “Askush më mirë se ju…”, pëshpëriti, duke qëndruar gatitu. Qe atëhere, ndërsa rrëmoja nëpër mbeturinat e pakashumë gjithçkaje që ndodheshin përreth, që një burrë më i gjatë se unë dhe i mbështjellë me një pardesy, më vuri dorën mbi shpatull dhe më tha në anglisht: “Your boys”, dejmtë e tu. Ishte John Hansen i Juventus, që kish vrapuar deri aty. Nuk e di nëse po qante në atë çast, por më pas po».
Shi, mjegull dhe erë, shoqëria e mallkuar e kësaj dite, nuk pushojnë: të vdekurit grupohen dora dorës në sheshin e vogël prapa qelës dhe mbulohen nga një pëlhurë e madhe e papërshkueshme nga uji. Katër prej tyre kanë rënë shumë larg nga vendi i përplasjes. Në këmbët e Renato Tosatti gjehet një fotografi e Torinos e sezonit 1946 – 1947. Është e djegur pak nga anët dhe mungon vetëm fytyra e Castigliano.
Pas tri orësh rikompozimi është kryer: vendoset që të transferohet ceremonia zyrtare në varrezën e Torinos, ku kortezhi tragjik mbërrin në orën 21 00. Është sërish Pozzo, bashkë me dy persona dhe dy mjekë të tjerë, që marrin përsipër detyrën e trishtueshme. Ish trajneri kaltërosh ka disa mëdyshje, por vazhdon me identifikimin. Në shumë raste duhet të njihet kufoma nga një unazë, një dokument, ndonjë objekt personal. Martelli dhe Maroso, të njohur vetëm nëpërmjet eliminimit, e vënë në provë të vështirë shpirtin dhe lëkurën e Pozzo.
Atë mbrëmje, në një shtëpi të Torinos, vogëlushi Sandro vëren një vajtje ardhje të çuditshme njerëzish. Në atë shtëpi jeton me një grua që nuk është nëna e tij, ndërsa kjo e fundit ndodhet në Cassano d’Adda me vëllain e vogël Ferruccio. Sandrino asnjeri nuk i thotë atë natë se babai i tij, i madhi, bujari, jobesniku Mazzola, nuk do të kthehet kurrë më. Kurse djali i Ossola nuk mund t’i ketë këto probleme, duke qenë se sapo është ngjizur. Dhe të mendosh se babai i tij, sapo mëson lajmin e gëzuar, ishte aq i eksituar sa që për ta nisur drejt Lisbonës është dashur ta “shtyjnë”.
Brenda pak orësh nga incidenti, Italia është në zi: “Grande Torino” ishte prej kohësh mbi tifozllëkun e anshëm dhe grindjet provinciale. Ishte krenaria e të gjithëve; një simbol i rilindjes italiane pas plagëve të luftës; një himn ndaj rinisë, forcës, besnikërisë. Në një çast kishte përfunduar gjithçka, prej një difekti, një gabimi apo kushedi se çfarë tjetër.
Tani avioni dukej një shpikje perverse: Carapellese e Lorenzi, shokë në kombëtare të granatave, nuk do të duan të hipin më në një të tillë gjatë gjithë jetës. Boniperti do të kujtojë fjalët që një ditë i tha Loik, gjatë një transferte të kombëtare: «Ky», dhe i referohej avionit, «do të jetë arkivoli ynë».
Trauma do të jetë aq e fortë sa që një vit më vonë Italia do të shkojë në Botërorin brazilian me anije në vend të avionit. Rezultati: gjatë udhëtimi të gjitha topat e stërvitjes do të përfundojnë në det dhe të gjitha lojtarët do të mbërrijnë të shkrehur dhe jashtë forme. «Jemi torinezë të vjetër», nënvizon akoma Carlin, «por nuk kujtojmë të kemi parë ndonjëherë një gjë të ngjashme, një unanimitet kaq mallëngjyes, një vibracion kaq të thellë».
Pas lamtumirës së dhënë “Grande Torino”, futbolli italian nuk do ta gjejë më për vite të tëra një model skuadre kaq kompakte dhe fitimtare. Përkundrazi, nga ajo kohë e më pas do të dalë në skenë një stereotip futbollisti italian krejtësisht i ndryshëm: fëmija nazeli, super i paguar, histerik, individualist, refraktar ndaj sakrificës. Njerëzit do ta ruajnë pasionin për futbollin, por do ta humbasë në një masë të madhe vlerësimin për futbollistin.
Kombëtarja, e mbushur me oriundë ppak të interesuar për kauzën, do të kalojë nga një zhgënjim tek tjetri. Do të duhej Interi i Angelo Moratti dhe Helenio Herrera për ta çuar futbollin italian në lavdi. Dhe natën e Vjenës, 27 maj 1964, zikaltërit do të fitojnë Kupën e Kampionëve të parë në dëm të Real Madridit legjendar me 2 gola të shënuar nga Sandro Mazzola. Në përfundim të ndeshjes, një Pushkash tashmë i moshuar, që kur ishte i ri, në një Itali – Hungari të 1947, ishte ndeshur në rrugën e tij me skuadrën e Torinos së Madhe, do ta heqë bluzën dhe do t’ia dhurojë Sandrino: «E kam njohur babain tënd dhe sot e kam kuptuar se ti je i denjë për të».
Në imagjinatën popullore, katastrofa e Superga i bëri heronj të pavdekshëm elementët e skuadrës. U mësua më pas se Novo, duke vërejtur ngecje në makinën e përkyrer që kishte ndërtuar, kishte në mendje ndryshime substanciale. Ekzistonin tashmë traktativa për milanistin Annovazzi dhe për një shkëmbim midis Castigliano dhe mesfushorit të Interit Campatelli. Veç kësaj, hipotezohej një zëvendësim i ardhshëm i Loik, i shfaqur si ndër më të lodhurit, dhe i “plakushit” Gabetto.
Por kushedi se me çfarë hidhërimi Presidenti i shquar do të ndahej nga djemtë e tij. Tregojnë se kur ngjarja ia mori që të gjithë menjëherë, Novo e humbi veten në dhimbje. Kishte gjetur më së miri gjithçka më parë, gaboi gjithçka më pas. Sikur në këmbët e Bazilikës të kishte mbetur edhe shpirti i tij.
Përgatiti:
ARMIN TIRANA
