Një vend shumë civil me një histori të madhe që nuk arrin të gjejë një identitet të tijin dhe përfundon për t’u parë si kërcënim ndaj paqes. Çfarë i mungon që të futet në konsensusin e demokracive të mëdha? Dy ekspertë na e shpjegojnë duke ju përgjigjur dy pyetjeve të thjeshta.
Fuqia e huaj që i ka shkaktuar më shumë dëme sovranitetit iranian është pikërisht ajo diplomatikisht më e afërt me qeverinë aktuale të vendit: Rusia? Si e shpjegoni këtë kontradiktë?
Reforma dhe rritja e re ekonomike në Iran kanë kërkuar nivele të rinj çtensionimi dhe pajtimi kundrejt Perëndimit dhe është thelbësisht nga kjo që ka lindur dëshira bilaterale për të arritur marrëveshjen e 2015 lidhur me zhvillimin bërthamor të vendit (marrëveshje që parashikon impenjimin iranian për t’i vënë një fre kërkimit lidhur me bombën atomike në shkëmbim të heqjes së sanksioneve). Problemi është se shumë në establishmentin politik iranian nuk arrijnë ende ta pajtojnë këtë nevojë me frikën (në rast se nuk dëshirohet të quhet paranojë) ndaj idesë të një influence të Perëndimit ndaj Iranin dhe më shumë sesa të gjejnë një mënyrë për t’i riformuluar raportet preferojnë që të bëjnë obstruksionizëm. Në këtë natyrisht që, nga njëra anë, janë mbështetur nga interesat e Rusisë dhe, nga ana tjetër, prej “fajkojve” perëndimorë që duan të marrin në konsideratë asnjë hipotezë marrëveshjeje.
Frika nga influencat e huaja ka rrënjë të thella historike: për pothuajse dy shekuj Irani ka mbetur nën hijen gjithnjë e më shtypëse të fuqive europiane, me Rusinë që mëshonte nga veriu dhe Perandorinë Britanike që instalohej në Indi. Një situatë që për shumë aspekte thjesht pasqyronte lojërat e mëdha të forcës të shekullit të XIX, por efektet e së cilës u bënë akoma më të rëndë për shkak të rritjes eksponenciale të industrisë dhe fuqisë ushtarake në Europë, pse jo edhe të rënies paralele të forcë iraniane si pasojë e trazirave politike të shekullit të XVIII.
Kur në vitin 1892 Rusia futi në dorë territoret iraniane në Kaukaz, Irani e kishte humbur faktikisht statusin e tij prej fuqie në skenarin ndërkombëtar dhe për pjesën më të madhe të shekullit të mëpasëm ambiciet e tij politike dhe territoriale mbetën fuqimisht të kufizuara nga presioni britanik dhe ai rus. Bashkë me shtete të tjerë më të vegjël, u bë pjesë e “lojës” midis dy superfuqive rivale, e përshkruar mrekullisht nga Lordi Curzon në librin e tij “Persia dhe çështja perse” (1892) si «një skakierë me shumë gurë, në të cilën luhet për dominimin e botës». Por më vonë, në shekullin e XX, me tërhqejen e këtyre lojtarëve, Irani ka tentuar ta rifitojë statusin e tij fillestar të rëndësishëm.
Në perceptimin popullor iranian të dy protagonistët e ndërhyrjes së sotme janë bërë Britania e Madhe dhe Shtetet e Bashkuara, sidomos prej përfshirjes së tyre në rrëzimin e Kryeministrit nacionalist Mohammad Mosaddegh në vitin 1953. Duke filluar nga viti 1979, qeveritë e mëpasme janë kujdesur që populli të mos e harronte kurrë këtë episod traumatik dhe çdo herë që diçka shkon keq, në një farë mënyre Shtetet e Bashkuara, Britania e Madhe dhe Izraeli tregohen gjithmonë si përgjegjës.
Për shumë njerëz, revolucioni i vitit 1979 kundër Shahut properëndimor ka qenë e fundit e një serie tentativash me të cilat Irani synonte të rifillonte të vetëvendoste larg nga influenca e Perëndimit, tentativë që megjithatë ka dhënë rezultate me ulje ngritje në rastin më të mirë: vetë fakti që revolucioni ka vendosur një republikë islamike (domeëthënë një koncept politik në thelb perëndimor) mjafton i vetëm që të japë një masë të faktit sesa ishte e përhapur në vend prania e ideve perëndimore. Me të gjithë rezistencën e tij ndaj dominimeve të huaja, Irani i sotëm bart mbi shpinë këtë influencë në një formë shumë të dukshme e të prekshme dhe gjëja nuk duhet as të shkaktojë habi, nëqoftëse kihet parasysh se shumë intelektualë të vetë kësaj republike islamike janë arsimuar në Perëndim. Për ironi të fatit, fuqia e huaj që i ka shkatuar më shumë dëme sovranitetit iranian është pikërisht ajo diplomatikisht më e afërt me qeverinë aktuale të vendit: Rusia. Që kjo e fundit të mbesë e imunizuar nga çdo ankesë publike është demonstrimi më i mirë i natyrës thelbësisht politike të historisë që Irani i rrëfen vetvetes.
(Ali Ansari është Docent i Historisë Iraniane pranë St. Andrews University në Skoci)
Mospajtimi nënvizon dështimin e Presidentit Hassan Rouhani për t’i dhënë vendit një sistem socio – ekonomik më egalitar, pse jo edhe të luftojë korrupsionin. Si shpjegohet?
Konkurrenca për dominimin e Iranit zien prej mijëra vitesh: ajo që asistojmë sot lshtë një betejë e lashtë për të përcaktuar domethënien globale të Persisë dhe të ardhmen e politikave iraniane. Përpjekjet aktuale për ta dmeokratizuar dhe pluralizuar Iranin janë ekstensioni i një serie konvulsionesh që vendit i është dashur të kalojë në historinë e vonshme të tij: revoltat e fundit të ‘800 kundër monopolit mbi tregtinë e duhanit të dhënë Britanisë së Madhe, revolucioni kushtetues i 1906 – 1907, grushti i shtetit i orkestruar nga CIA amerikane dhe MI6 britanike që përmbysi Mohammad Mosaddegh dhe revolucioni kundër Shahut në vitin 1979. Midis sloganeve revolucionare kishte pavarësi, liri dhe “republikë islamike”: urdhërimet fillestare e revolucionit kishin të bënin tërësisht me të drejtat e të ashtuquajturëve të “shtypur”, gjë që shpjegon se pse mendjet më të mëdha të epokës (përfshi filozofin Michel Foucault) u magjepsën. Mendje që nuk gënjehen lehtësisht: kështu që duhej të kishte diçka të fuqishme në atë revolucion, për të vepruar në mënyrë të tillë që njerëzit të donin ta përqafonin me romanticizëm të tillë të sinqertë.
Por sot shumë iranianë kanë ndjesinë se këto objektiva kaq të lartë nuk janë transformuar në një kulturë politike mjaft të fortë e të diversifikuar sa të mund t’u përgjigjej nevojave të një popullsie me nivel të konsiderueshëm kulturor. Megjithatë, as demonstrimet më domethënëse pa revolucionit nuk janë konfiguruar si tentativa të drejtpërdrejta por ta përmbysur qeverinë: protestat me të fundit vinin më shumë se çdo gjë tjetër nga shtresa fshatare dhe punëtore të shoqërisë iraniane dhe kishin të bënin me çështje shumë praktike, në përgjithësi të natyrës ushqimore. Forma mospajtimi që nuk janë përkthyer në lëvizje masive, por që sigurisht nënvizojnë dështimin e Presidentit Hassan Rouhani në tentativën për t’i dhënë vendit një sistem socio – ekonomik më egalitar, pse jo edhe luftimin e korrupsionit në të gjithë sektorët e jetës publike.
Për të kuptuar plotësisht Iranin, fillimisht duhet kuptuar rrugëtimi i historisë globale. Nëpërmjet poezisë, filozofisë, revolucioneve (nga dalja e islamit tek kryengritjet nacionaliste) populli iranian ka eksperimentuar shumë identitete të dhe shumë rrugë novatore të ndryshme. Megjithatë, asnjë prej shteteve moderne iraniane, para dhe pas revolucionit, nuk ka rritur t’i japë jetë një identiteti kombëtar të aftë që të absorbojë në tërësi mozaikun kompleks, të diversifikuar e të mrekullueshëm që përbën populli iranian. Pa pranimin e vendit që Irani zë në botë, çdo qeveri tenton që të kontrollojë vendin është e destinuar që t’i duhet të luftojë për të qëndruar në karrige.
E vërteta është se të jesh iranian do të thotë të marrësh pjesë në realitete që prekin Europën, Arabinë, islamin, hebraizmin, kristianizmin, Persinë, Azinë Lindore, zoroastrizmin, shiizmin, sunizmin dhe panturkizmin. Bëhet fjalë për koncepte të mëdhenj, të përtypshëm vetëm nëse i hiqet identitetit iranian shtresa e tij e rëndë ideologjike dhe përqëndrohet në një koncept të vetëm të thjeshtë: të qënit qytetar. Dhe është pikërisht për këtë që të drejtat e qytetarisë kanë qenë pika themelore e shumë demonstrimeve. Në rast se qeveria iranian do të mund ta arrinte këtë qasje, bashkë me një koncept identiteti kombëtar sa më të hollë të mundshëm, rezultate si revoltat periodike dhe indoktrinimi më dhimbshëm psikotiko – nacionalist do të përfundonin duke u shmangur. Shumë iraniane vazhdojnë të besojnë se revolucioni i 1979 ka qenë hapja e rrugës që çon pikërisht drejt një konkluzioni të tillë.
(Arshin Adib – Moghaddam është Docent i Mendimit Global dhe i Filozofive të Krahasuara pranë London’s School of Oriental and African Studies)
Përgatiti:
ARMIN TIRANA / bota.al
