Magjikja dhe e vërteta tek Gabo
Nga Salman Rushdie
Gabo jeton. Vëmendja e jashtëzakonshme mbarëbotërore që iu kushtua vdekjes së Gabriel Garsia Markezit, dhe trishtimi i sinqertë që ndien lexuesit kudo për ikjen e tij, na thonë se librat janë ende shumë të gjallë. Diku, një “patriark” diktatorial ka urdhëruar që rivali i tij të piqet dhe t’u shërbehet mysafirëve për darkë në një pjatancë të madhe. Një kolonel i moshuar po pret për një letër që nuk vjen kurrë. Një vashë e re dhe shumë e bukur po detyrohet të prostituojë nga gjyshja e saj. Dhe një patriark më i mirë, Hoze Arkadio Buendia, një prej themeluesve të vendbanimit të ri të Makondos, një njeri i interesuar në shkencën dhe alkiminë, po i deklaron bashkëshortes së tij të tmerruar se “toka është e rrumbullaktë, si një portokalle”.
Ne po jetojmë në një kohë botësh alternative të sajuara, Mesjeten e Tolkienit, Hogvartët e Rowlingut, universin antiutopik të “The Hunger Games”, vende ku vampirë dhe zombie i gjen me shumicë: këta janë vendet që po mbizotërojnë sot imagjinatën. Megjithatë, pavarësisht modës për letërsinë e fantazisë, në mikrokozmoset më të rafinuar të letërsisë ka më shumë të vërtetë se sa fantazi. Tek Yoknapatawpha e William Faulknerit, tek Malgudi e R. K. Narayanit dhe po, në Makondon e Gabriel Garsia Markezit, imagjinata përdoret për të pasuruar realitetin, dhe jo për t’u larguar prej tij.
“Njëqind vjet vetmi” mbush tashmë 47 vjet, dhe pavarësisht popullaritetit të tij kolosal dhe të qëndrueshëm, stili i romanit – realizmi magjik – u ka hapur rrugën ne Amerikën latine formave të tjera të rrëfimit, pjesërisht si reagim ndaj përmasës absolute të arritjes së Garsia Markezit. Shkrimtari më i vlerësuar i brezit pasardhës, Roberto Bolanjo bëri deklaratën e famshme se realizmi magjik “kutërbon” dhe u tall me Garsia Markezin dhe famën e tij, duke e quajtur “një njeri që është tmerrësisht shumë i kënaqur që është miqësuar me kaq shumë presidentë dhe peshkopë”. Ishte një shpërthim fëmijënor, por që tregoi se për shumë shkrimtarë amerikano latinë, prania e kolosit të madh në mesin e tyre ishte një barrë jo e vogël. (Carlos Fuentes më ka thënë dikur se “kam ndjesinë që shkrimtarët në Amerikën Latine nuk e përdorin dot më fjalën “solitude” – vetmi, sepse shqetësohen që njerëzit do të mendojnë që i referohen Gabos. Dhe kam frikë se së shpejti nuk do të mundemi të përdorim as frazën 100 vjet”).
Asnjë shkrimtar në botë nuk ka patur një impakt të krahasueshëm gjatë gjysmë shekullit të fundit.
Ian McEwan me saktësi e ka krahasuar famën e tij me atë të Charles Dickensit. Asnjë shkrimtar që nga koha e Dickensit nuk është lexuar kaq shumë, dhe nuk është dashur kaq thellësisht, sa Garsia Markezi.
Vdekja e këtij njeriu të madh mund t’i japë fund ankthit të shkrimtarëve amerikano-latinë për ndikimin e tij, dhe mund të lejojë që vepra e tij të vlerësohet pa patur konkurencë. Fuentes, duke pranuar që Garsia Markezi i detyrohej Faulknerit, e quante Makondon, Kontenë e tij të Yoknapatawphas. Këto janë histori për njerëz realë, jo përralla. Makondo ekziston: kjo nuk është magji.
Problemi me termin “realizmi magjik”, el realismo magico, është se kur njerëzit e thonë apo e dëgjojnë, ata në fakt janë duke thënë apo dëgjuar vetëm gjysmën e tij, “magic”, pa i kushtuar vëmendje gjysmës tjetër “realizmit”. Por nëse realizmi magjik do të kish qenë vetëm magjik, nuk do të kishte rëndësi. Do të kish qenë thjeshtë fantazi – shkrime ku, për arsye se gjithçka mund të ndodhë, asgjë nuk ka efekt. Në fakt, magjikja funksionon, pikërisht sepse realizmi magjik ka rrënjë shumë të thella tek realja, sepse rritet prej reales dhe e ndriçon në mënyra të bukura dhe të papritura. Mendoni pak këtë pasazh të famshëm nga “100 vjet vetmi”: “Sapo Hose Arkadio mbylli derën e dhomës së gjumit, zhurma e një të shtëne me pistoletë ushtoi nëpër shtëpi. Një curril gjaku erdhi nga poshtë derës, përshkoi dhomën e ndenies, doli në rrugë, vazhdoi në një vijë të drejtë përgjatë tarracave të çrregullta, zbriti poshtë shkallëve dhe u ngjit buzë trotuarëve, kaloi nëpër Rrugën e turqve, mori një kthesë në të djathtë më pas një tjetër në të majtë, u kthye djathtas tek shtëpia e Buendiasve, u fut poshtë derës së mbyllur, kaloi nëpër sallon, duke iu qepur mureve me qëllim që të mos ndoste qilimat… dhe doli në kuzhinë, ku Ursula po përgatitej të thyente 36 vezë për të bërë bukë.
“O Perëndia ime! -thirri Ursula.”
Diçka me të vërtetë fantastike po ndodh këtu. Gjaku i një të vdekuri fiton një qëllim, pothuajse një jetë të tijën, dhe lëviz metodikisht nëpër rrugët e Makondos deri kur shkon e ndalet tek këmbët e nënës së tij. Sjellja e gjakut është “e pamundur”, megjithatë, rrugëtimi i tij lexohet si diçka e vërtetë, udhëtimi i gjakut ashtu si udhëtimi i lajmit të vdekjes së tij nga dhoma ku qëlloi vetveten, deri në kuzhinën e të ëmës, dhe mbërritja e tij në këmbët e matriarkes Ursula Iguaran lexohet si një tragjedi e lartë: Një nënë mëson se i biri ka vdekur. Linja e gjakut të Hoze Arkadios mundet dhe duhet të vazhdojë të jetojë deri kur t’i sjellë Ursulës lajmin e trishtë. E vërtetja, duke i shtuar magjiken, fiton forcë dramatike dhe emocionale. Bëhet më shumë reale, jo më pak.
Realizmi magjik nuk ishte shpikje e Garsia Markezit. Braziliani Machado de Assis, argjentinasi Jorge Luis Borges dhe meksikani Juan Rulfo kanë ardhur para tij. Garsia Markezi studioi nga afër kryeveprën e Rulfos “Pedro Paramo”, dhe e krahasoi impaktin që ajo pati mbi të, me ndikimin e “Metamorfozës” së Kafkës. (Tek ky roman, në qytetin fantazmë Komala është e lehtë të dallosh vendlindjen e Makondos së Markezit). Por ndjeshmëria e realistit magjik nuk është e kufizuar në Amerikën Latine. Ajo shfaqet në letërsitë e të gjithë botës herë pas here, dhe Garsia Markezi dihej mirë që ishte njeri që kishte lexuar shumë.
Gjyqi i pafund e Dickensit (Jarndyce vs. Jarndyce) tek “Bleak House” gjen një kushëri tek “Njëqind vjet vetmi”, tek treni i pafund që përshkon Makondon për një javë të tërë. Dickensi dhe Markezi janë të dy mjeshtëra të hiperbolës komike. “Circumlocution Office” e Dickensit, një departament qeveritar që ekziston për të bërë asgjë, zë vend në të njëjtin realitet letrar si dhe guvernatorët dhe tiranët e mefshët, të korruptuar, autoritarë të veprës së Markezit.
Gregor Samsa i Kafkës, që pëson metamorfozë e shndërrohet në një insekt gjigand, nuk do të ndihej i huaj në Makondo, ku metamorfozat trajtohen si gjë e zakonshme. Kovalyovi i Gogolit, hunda e të cilit shkëputet nga fytyra dhe bredh nëpër Shën Petërsburg, do të ndihej gjithashtu si në shtëpinë e tij. Surrealistët francezë dhe fabulistët amerikanë janë po kështu të të njëjtës shoqëri letrare, të frymëzuar nga ideja e sajesës, një ide që i heq prangat letërsisë, ia shemb muret e natyralistikës dhe e lejon t’i qaset të vërtetës përmes rrugëve më të egra dhe ndoshta më interesante. Garsia Markezi e dinte mirë se i përkiste një familjeje letrare të gjerë. William Kennedy e citon të ketë thënë që “në Meksikë, surrealizmi derdhet nëpër rrugë”. Dhe më tej: “Realiteti në Amerikën latine është totalisht Rabelaisian”.
Por për ta përsëritur: Fluturimet e fantazisë kanë nevojë për tokë reale poshtë tyre. Kur takova për herë të parë Garsia Markezin, nuk kisha qenë asnjëherë në një vend të Amerikës Qendrore apo Jugore. Megjithatë, në faqet e tij gjeta një realitet që e njihja mirë, prej eksperiencave të mia në Indi dhe Pakistan. Në të dy vendet ka patur dhe ka një konflikt mes qytetit dhe fshatit, dhe ka hendeqe njësoj të thellë mes të pasurve dhe të varfërve, të pushtetshmëve dhe të pafuqishmëve, të mëdhenjve dhe të vegjëlve.
Të dy janë vende me një histori të fortë koloniale, dhe në të dy vendet feja ka një rëndësi shumë të madhe dhe Zoti është i gjallë, e po të tillë, fatmirësisht, janë edhe besimtarët.
Unë i njihja kolonelët dhe gjeneralët e Garsia Markezit, ose të paktën homologët e tyre indianë dhe pakistanezë. Peshkopët e tij ishin mullahët e mi. Bota e tij ishte bota ime, e përkthyer në spanjisht. Nuk është çudi që rashë në dashuri me të – jo për magjiken (ndonëse për një shkrimtar të rritur me rrëfimet e mrekullueshëm të Lindjes edhe kjo ishte joshëse), por për realizmin e tij. Megjithatë, bota ime ishte më urbane se e tija. Eshtë ndjeshmëria e fshatit që i jep realizmit të Garsia Markezit shijen e veçantë, fshati ku teknologjia është e frikshme, por ku një vajzë e devotshme që ngjitet në qiell është diçka plotësisht e besueshme. Fshatit ku, ashtu si në fshatrat indianë, mrekullia është kudo dhe besohet se jeton me të përditshmen.
Ai ishte një gazetar që nuk i humbi faktet asnjëherë nga sytë. Ai ishte një ëndërrimtar që besonte në të vërtetën e ëndrrave. Ai ishte gjithashtu një shkrimtar, i aftë të përjetonte ndonjëherë momente bukurie delirante dhe komike. Në fillimin e “Dashuria në kohërat e kolerës”: “Aroma e bajameve të hidhura gjithmonë më kujtonte fatin e dashurisë së njëanshme”. Në mesin e “Vjeshtës së Patriarkut”, pasi diktatori ua shet Karaibet amerikanëve, inxhinierët detarë të ambasadorit amerikan e “ngritën në copa të numëruara për ta vendosur larg prej uraganëve, në agimet e kuq si gjaku të Arizonës, ata e morën me gjithçka kishte brenda zoti Gjeneral, me pasqyrimin e qyteteve tanë, njerëzve tanë të druajtur, dragonjve tanë të marrë”. Treni i parë mbërrin në Makondo dhe një grua çmendet nga frika. “Po vjen”, thërret ajo. “Diçka e frikshme, si një kuzhinë që tërheq nga mbrapa një fshat”. Dhe sigurisht, në fund e paharrueshmja:
“Kolonel Aurelio Buendia organizoi 32 kryengritje të armatosura dhe i humbi të gjitha. Ai lindi 17 djem nga 17 gra të ndryshme dhe ato u asgjësuan njëra pas tjetrës në një natë të vetme, përpara se më e madhja të kishte mbushur 35 vjeç. Ai u mbijetoi 14 atentateve, 73 pritave dhe një skuadre pushkatimi. Ai jetonte përmes një doze strikninë në kafen e tij, që do të mjaftonte për të vrarë një kalë”.
Për një madhështi të tillë, reagimi ynë i vetëm mund të jetë mirënjohja. Ai ishte më i madhi ndër të gjithë ne.
* Salman Rushdie eshte autor i 11 romaneve, i fundit eshte romani autobiografik: “Joseph Anton”
