Ose përse lëvizjet islamike nuk kanë “vdekur”
SHADI HAMID
Pasi u rrëzua nga pushteti në korrik të vitit që kaloi, Vëllazëria Myslimane në Egjipt, e cila është lëvizja origjinale islamike e botës arabe, përballet me një moment ekzistencial. Grupi i është nënshtruar një represioni ekstrem, duke nxitur një valë komentesh mbi dështimin – apo edhe vdekjen – e islamit politik.
Nekrologjitë e parakohshme janë pikërisht të tilla. Që në vitin 1963, politologu Manfred Halpern shkruante se nacionalizmi laik kishte triumfuar mbi islamin politik. Gjysmë shekulli më vonë, kundërshtarët e Vëllazërisë mbahen me shpresë se rënia e presidentit Mohamed Morsi nuk ishte rrëzimi i një njeriu apo një organizate, por e një këndvështrimi për botën. Ata tregojnë papajtueshmërinë e islamizmit dhe demokracisë, një pretendim i çuditshëm ky po të kesh parasysh që ishte Morsi i zgjedhur demokratikisht, që u rrëzua nga ushtria dhe jo e anasjellta.
Morsi ishte një dështim dhe ai u rrëzua me mbështetjen e miliona vetëve. Ai ishte kokëfortë, i paaftë dhe dështoi të qeverisë në mënyrë gjithëpërfshirëse. Por ka një tjetër dështim, edhe më të thellë, që ka gjasa të përhapet në të gjithë rajonin në dekadat që do të vijnë: paaftësia e sistemeve shtetërorë laikë që të sigurojë pjesëmarrjen e islamikëve në procesin demokratik.
Amerikanët kanë prirjen ta shikojnë liberalizmin dhe demokracinë si dy udhëtarë që ecin krah për krah. Por në Lindjen e Mesme, demokratizimi – ndryshe nga urtësia akademike dhe popullore – ka gjasa të shtyjë partitë islamike drejt një mungese më të madhe të liberalizmit.
Në shoqëritë fetare konservatore, ka një mbështetje të gjerë për një përzierje më të madhe të fesë dhe politikës. Në Egjipt, për shembull, të dhënat e disponueshme të sondazheve bëjnë të qartë se shumica mbështet Ligjin islamik (Shariah), si burimin kryesor apo të vetëm të ligjit, ata mbështesin ndëshkimet kriminalë të bazuar në ligjet fetarë, pabarazinë gjinore, dhe një rol të udhëheqësve fetarë në hartimin e legjislacionit. Nëse kërkesa popullore ekziston, atëherë dikush do të duhet ta plotësojë. Veç kësaj, demokracia nënkupton që grupe si Vëllazëria nuk kanë më monopol mbi votat e besimtarëve islamikë. Ata do të duhet të konkurojnë me parti salafite të krijuara rishtaz, të cilat besojnë në një Islam strikt, duke prodhuar një “efekt Tea Party”, ku e djathta e qendrës zhvendoset edhe më shumë djathtas.
Kjo paraqet një pyetje “me spec” për vëzhguesit perëndimorë: A kanë të drejtë arabët të vendosin – përmes procesit demokratik – që preferojnë të jenë jo liberalë?
Edhe në Tunizi, e vetmja pikë e shndritshme e një pranvere arabe tashmë të shuar, problemi nuk është zgjidhur aspak. Partia islamike Ennahda ka meritën largimin nga pushteti, kur ndodhej përballë protestave të opozitës. Megjithatë, prova e vërtetë për Tunizinë ende nuk ka ardhur. Po sikur Ennahda të vazhdojë të fitojë zgjedhje dhe guxim për të ndjekur axhendën islamike që ia kërkon baza e vet? A është kjo diçka që laikët janë gati ta pranojnë?
Gjatë një tranzicioni të brishtë demokratik, Ennahda vendosi që të mos shkaktojë më shumë përçarje. Por kjo nuk do të thotë se udhëheqësit e saj vendosën që të heqin dorë nga objektivat e tyre përfundimtarë. Në fund të fundit, ka një arsye që janë islamikë.
Kjo është kthesa e vështirë e Lindjes së Mesme. Për laikët dhe liberalët, disa të drejta dhe liri janë për definicion të panegociueshme. Ata e shohin shtetin si një arbitër neutral që qëndron jashtë jetëve private të qytetarëve të tij. Nga ana tjetër, edhe islamikët “më të moderuar” duan që shteti të nxisë një grup bazë vlerash fetare dhe morale, përmes pushtetit të butë të makinerisë shtetërore, sistemit të arsimit dhe medias. Një prej pjesëtarëve të krahut më të ashpër të Ennahdas, Sheikh Habib Ellouze më tha në shkurt 2013: “Nuk ka asnjë prej nesh që nuk beson në rregullat e Sharias. Të gjithë ne besojmë në ndalimin e alkoolit një ditë. Ajo për të cilën nuk biem dakord është se si të paraqesim dhe shprehim më mirë idetë tona islamike”.
Liberalët do të thonin se zgjidhja e tyre është kompromisi i vetëm i pranueshëm. Në një shoqëri liberale, çdokush – laikë apo salafitë – mund të shprehë lirisht preferencat e tij fetare. Por ideja që liberalizmi është “neutral” mund të pranohet vetëm brenda një kuadri liberal.
Islamikët nuk munden të shprehin islamizmin e tyre në një shtet strikt laik. Ndjenjat e armiqësimit që një liberal mund të ndiejë në një demokraci islamike hipotetike, janë ndoshta të ngjashme me atë që udhëheqësi i Ennahdas, Rachid Ghannouchi ndiente kur jetonte në Francë si një student i sapodiplomuar. “Ai vit që kalova në Paris ishte më i vështiri i të gjithë jetës sime”, shkruante ai në ditarin e tij. Në veprën e tij më të plotë “Liritë publike në një shtet islamik”, Ghannouchi është përpjekur të afrojë teorinë politike islamike në një linjë me normat moderne demokratike, por edhe këtu ai nuk i afrohet dot demokracisë liberale. Nuk duhet të habitemi: demokracia islamike, sado e paqartë, supozohet të mbështetet mbi një themel të ndryshëm filozofik.
Nëse partive të zgjedhura islamike u duhet të heqin dorë nga islamizmi i tyre, atëherë kjo bie ndesh me thelbin e demokracisë – idesë që qeveritë duhet të jenë përgjegjëse për, ose të paktën të akomodojnë preferencat e publikut. T’u kërkosh islamikëve të pranojnë se cilët janë dhe çfarë besojnë është gjithashtu e parealizueshme e madje e rrezikshme, pasi mund të shtyjë konservatorët jashtë procesit politik.
Nënkuptimet janë të qartë, ndonëse pakëz shqetësues. Që demokracia të lulëzojë në Lindjen e Mesme ajo do të duhet të gjejë një mënyrë për të përfshirë partitë islamike dhe, si pasojë do të duhet të jetë të paktën disi joliberale.
E vërteta është që edhe në Europën Perëndimore dhe Amerikën Latine, socialistëve dhe kristian demokratëve iu desh të zhvendoseshin në qendër që të fitonin zgjedhje. Por, kjo ndodhi sepse kishte një qendër. Edhe në Turqi, e cila ka më shumë se 40 vite eksperiencë demokratike, një qendër e fortë nuk ka arritur të materializohet dhe ajo është dobësuar madje në vitet e fundit.
Ideologjitë dhe idetë e islamizmit duhet të merren seriozisht, si diçka që ndihet thellë dhe ndershmërisht. Në fakt, lëvizjet islamike kanë një pikëpamje të dallueshme dhe vizion të ndryshëm për shoqëritë e tyre. Ajo që kritikët e tyre thonë është të paktën pjesërisht e vërtetë (dhe është diçka që shumë islamikë e pranojnë vetë në biseda private): Në fakt, ka një “politikë të fazave” – ti heq dorë nga objektivat islamikë në terma kohëshkurtër, për t’u forcuar në terma kohëgjatë.
Por sado shqetësuese që mund të tingëllojë kjo për liberalët arabë, lëvizjet kryesore islamike kanë qenë dhe me shumë gjasa do të mbeten të angazhuara në procesin demokratik. Skenari i islamikëve që vijnë në pushtet përmes zgjedhjeve demokratike, për t’i dhënë më pas fund demokracisë, në fakt nuk ka ndodhur asnjëherë. As besimet e trye nuk janë antiteza të pluralizmit. Grupe si Vëllazëria myslimane i qasen me fleksibilitet ligjit islamik. Ata nuk janë aspak kopjues tekstualë, joliberalizmi i tyre priret më shumë nga versioni i paqartë dhe populist. Dhe ata i janë larguar shumë qëndrimit të viteve ’60 dhe ’70, kur e shihnin demokracinë si një import të huaj.
Kjo do të ofrojë pak qetësim për ata që shohin islamikët si një rrezik ekzistencial – cilido qoftë angazhimi i këtyre ndaj demokracisë. Në fakt, nëse është një betejë ku fiton o njëri, o tjetri, atëherë opsioni tjetër i vetëm është që të marxhinalizohen partitë islamike ose të eleminohen krejtësisht, gjë që aktualisht po përpiqet ta bëjë regjimi ushtarak në Egjipt. Një përpjekje e tillë, që shumë mbeshtetës të regjimit e konsiderojnë një të keqe të domosdoshme, nuk është vetëm e përgjakshme dhe destabilizuese, por edhe diçka e pamundur. Mund të përpiqesh të vrasësh një organizatë, por vrasja e një ideje është krejt tjetër gjë.
Autokratët arabë kanë bindur veten se dështimet në të kaluarën për të shtypur opozitën islamike kanë qenë rezultat i mospërdorimit të forcës së duhur. Kjo përpjekje e fundit, e mbështetur nga miliardat e Gjirit Persik dhe nivelet e jashtëzakonshëm të represionit në Egjipt, paraqesin ndoshta sfidën më të madhe për lëvizjet islamike në të gjithë rajonin. Por edhe kjo do të dështojë.
Leksioni i Pranverës Arabe nuk është që partitë islamike janë armiqësore ndaj demokracisë, por që demokracia, apo edhe një ngjasim i saj, është e pamundur pa to. Kur të ketë hapje demokratike – pas 5, 10 apo 15 vitesh – islamikët mund të duken ndryshe dhe të flasin ndryshe. Por ata do të jenë sërish aty, në pritje dhe të gatshëm për t’u rikthyer në skenën politike, e ndoshta edhe në pushtet.
Shadi Hamid është studiues në Qendrën Saban të Institutit Brookings dhe autor i librit: “Tundimet e pushtetit: Islamikët dhe demokracia joliberale në Lindjen e Mesme sot”
Përshtatur në shqip nga bota.al
