Që Mikhail Gorbaçov do të merrte detyrën e sekretarit të Partisë Komuniste Sovjetike, kjo nuk ishte aspak në diskutim. Ai e ushtronte këtë rol faktikisht edhe kur Konstantin Çernenko ishte ende gjallë, i ulur në fronin e numrit një të “nomenklaturës” ruse.
Por liturgjia e sinodit të kuq kërkonte respektimin e ritualeve të pandryshueshme. Në plenumin e Partisë më 11 mars 1985, fjalimet e “zgjedhësve të mëdhenj” filluan në ora 9:45 dhe – me një pauzë të shkurtër për çajin e zi në samovar – vazhduan për 11 orë. Secili, me tonin më të fortë që mundej, përshkroi portretin ideal të udhëheqësit të ri të partisë, por vetëm me deklaratën e fundit u shpall emri i kandidatit, i cili – duke qenë gjithashtu i vetmi – nuk linte asnjë hapësirë për zgjedhje. Asnjë nga këta “apparatçikë” nuk mund të kishte imagjinuar se personi që sapo ishte emëruar, do të ishte sekretari i fundit i Partisë dhe, akoma më keq, do të ishte ai që do të shkruante kapitullin e fundit të Bashkimit Sovjetik.
Gorbaçovi vinte nga shkolla komuniste e regjimit: kishte diplomë në jurisprudencë dhe bujqësi, ishte anëtar i Politbyrosë dhe i bindur se ishte pjesë e superioritetit moral që Moska kishte pretenduar gjithmonë.
Megjithatë, si kryetar i delegacioneve jashtë vendit, ai kishte kuptuar se socializmi i Leninit dhe Stalinit kishte filluar të humbiste frymë përballë kapitalizmit – sistemit që ai vetë e urrente, por që kishte një avantazh të dukshëm.
Ishte e nevojshme të ndryshohej, jo për të hedhur tutje një eksperiencë politike tek e cila vazhdonte të besonte. Përkundrazi, ai synonte ta modernizonte duke e përshtatur me kohën. Mendonte për ndërhyrje të vogla në strukturat që ishin bërë të ngurta dhe disa ndryshime të vogla “kozmetike”. Një “riprojektim”, por jo i dukshëm. Ndryshimet nuk do të preknin thelbin e doktrinës.
Hapi i parë kishte të bënte me transformimin e federatës sovjetike nga “Bashkimi i Republikave Socialiste Sovjetike” në “Bashkimin e Shteteve Sovrane”, ku secili shtet do të kishte më shumë autonomi. Kjo reformë u pranua nga Ukraina, Bjellorusia, Moldavia, Armenia dhe disa shtete të tjera, sepse në thelb nuk ndryshonte shumë nga situata ekzistuese.
Megjithatë, shtetet balltike (Estonia, Lituania dhe Letonia) nuk e pranuan këtë projekt, duke e konsideruar të pasigurt dhe pa asnjë garanci. Shtete të tjera nuk u përgjigjën fare.
Një problem tjetër ishte stili i tij i ri i qeverisjes, ku përpiqej të shmangte burokracinë e rëndë të liderëve të kaluar. Në një takim në Leningrad, më 17 maj 1985, Gorbaçovi e përmbylli asamblenë me një fjalim të improvizuar, duke lexuar vetëm disa faqe të përgatitura më parë. Ai ftoi të pranishmit të ridimensiononin aktivitetet e tyre në përputhje me nevojat e një epoke të re. Ishte hera e parë që ai përdori termin “Perestrojka”, i cili do të bëhej simboli i reformave të tij dhe që do të thoshte “ristrukturim”, ose “riformatim”, por në raportet zyrtare, termi “Perestrojka” mori një kuptim shumë më të gjerë, gati revolucionar, duke u interpretuar si “rikonstruksion”, sikur të bëhej fjalë për shembjen e një ndërtese të vjetër, për të ngritur një të re me natyrë krejt të ndryshme.
Në një takim tjetër më 23 janar 1986, gjatë një mbledhjeje me drejtuesit e PCUS (Partia Komuniste e Bashkimit Sovjetik), ai i ftoi të mos i fshihnin vështirësitë në qeverisjen e vendit. Gorbaçovi përdori termin “Glasnost”, që nënkuptonte “transparencë”, një qasje e drejtpërdrejtë, pa mashtrime dhe manipulime. Megjithatë, ky term u zgjerua me kuptime që shkonin përtej synimeve të tij fillestare. Në këtë pikë, ai u detyrua të luante një rol që nuk e kishte zgjedhur vetë, por që të tjerët ia kishin imponuar.
Megjithatë, ky proces i hapjes u prit me entuziazëm nga Perëndimi. Presidenti i SHBA-ve, Ronald Reagan, nisi me të një seri bisedimesh për të kufizuar prodhimin e armëve bërthamore dhe për të reduktuar arsenalet ekzistuese. Gorbaçovi gjithashtu takoi Papën Gjon Pali II, i cili, për komunistët, ishte “Papa polak”, një figurë e fuqishme nga një vend që gjithmonë kishte sfiduar Moskën.
Duke promovuar paqen dhe vëllazërimin, si mund të vazhdonte Gorbaçovi të luftonte në ferrin e Afganistanit? Ai urdhëroi tërheqjen e trupave sovjetike nga territori afgan, pavarësisht kundërshtimeve të komandantëve ushtarakë, dhe kërkoi që ky proces të përshpejtohej.
Lufta, e cila kishte nisur në vitin 1979, gjatë drejtimit të Leonid Brezhnjevit, ishte zhgjatur shumë. Më 15 shkurt 1989, komandanti i fundit sovjetik, gjenerali Boris Gromov, kaloi i vetëm dhe në këmbë mbi urën e lumit Amu Darja, që ndante Afganistanin nga Bashkimi Sovjetik.
Për udhëheqësit e lartë të ushtrisë, kjo ishte një humbje e madhe. Për oligarkinë sovjetike, e cila vazhdonte t’i përmbahej modelit autoritar komunist, Gorbaçovi ishte bërë një pengesë e padëshiruar. Ky “kurs i ri politik” që ai kishte ndërmarrë, sipas tyre, kishte poshtëruar fuqinë e madhe sovjetike.
Rusia, e cila dikur mbante gjysmën e botës të nënshtruar, tani përballej me një dilemë: për të rikthyer rolin e saj si superfuqi, duhej të kthente orën pas.
Më 19 gusht 1991, Gorbaçovi ndodhej në Krime, duke reflektuar dhe përgatitur dokumente për takimet e ardhshme. Papritur, u izolua në vilën e tij, dhe për dy ditë e gjysmë u duk sikur gjithçka ishte humbur.
Grushti i shtetit ishte orkestruar nga figura kyçe të nomenklaturës sovjetike, njerëz që kishin poste të larta, përfshirë Vladimir Krjuçkovin, kreun e shërbimeve sekrete, Valentin Pavlovin, kryeministrin, Dimitrij Jazovin, ministrin e mbrojtjes, dhe Boris Pugon, ministrin e brendshëm. Ndër organizatorët e komplotit ishte edhe Valerij Boldini, sekretari personal i vetë Gorbaçovit.
Në Moskë, zëvendëspresidenti Gennadij Janaev shpalli marrjen e pushtetit, duke hyrë me forcë në zyrat e telekomunikacionit dhe duke kontrolluar mediat. Televizionet transmetuan deklaratat e tij, duke e justifikuar këtë veprim si të domosdoshëm për të ndaluar reformat e rrezikshme të Gorbaçovit.
Por gjithçka mori një kthesë të papritur.
Deklarata e Janaevit në televizion, në vend që ta qetësonte popullin, i alarmoi edhe më shumë njerëzit, duke shkaktuar protesta të fuqishme. Mijëra njerëz dolën nëpër rrugë, jo vetëm për të mbrojtur Gorbaçovin, por për të sfiduar komplotistët.
Në Moskë dhe Leningrad u organizuan demonstrata spontane. Por goditja fatale për puçistët erdhi nga vetë ushtria. Ushtarët refuzuan të hapnin zjarr ndaj manifestuesve dhe njësitë e blinduara dezertuan. Një sulm i planifikuar ndaj Dumës (parlamentit sovjetik), i organizuar nga KGB-ja, u anulua, sepse trupat refuzuan të ekzekutonin urdhrat.
Në një akt dramatik, njësitë ushtarake që fillimisht mbështetën grushtin e shtetit u kthyen 180 gradë dhe u vendosën në mbrojtje të Parlamentit, duke drejtuar topat nga jashtë.
Në atë moment vendimtar, mbi një tank të blinduar u ngjit Boris Jelcini. Duke iu drejtuar turmës, ai i nxiti njerëzit të rezistonin ndaj puçit dhe të mbronin lirinë që po përpiqeshin të fitonin.
Në ato ditë të tensionuara, dukej sikur fituesi i vërtetë ishte pikërisht Jelcini. Doli nga përballja si një figurë e fuqishme dhe nënshkroi një sërë dekretesh ekzekutive, duke shpallur të jashtëligjshme Partinë Komuniste dhe simbolin e saj, flamurin me drapërin dhe çekanin.
Në Moskë dhe në të gjithë Rusinë, u ngritën flamujt e rinj me ngjyrat e kuqe, bardhë dhe blu.
Por gjithçka ishte vetëm një iluzion. Euforia e fitores nuk zgjati shumë. Dhe, në krye të shtetit, pas epokës së Jelcinit, erdhi Vladimir Putin.
Formalisht, ai nuk u kthye në komunizmin e vjetër, por në praktikë, ai gjeti mënyra për të përdorur mjetet e atij sistemi për të konsoliduar pushtetin e tij.
Fjalët si “demokraci”, “hapje” dhe “transparencë” nuk u fshinë nga fjalori, por mbetën thjesht fraza boshe, të përshtatshme vetëm për poetët që shkruanin me frymëzim lirik. Kjo do të thoshte se, edhe pse puçistët e vitit 1991 humbën në atë betejë, vizioni i tyre për autoritarizmin u kthye fuqishëm.
Epoka e Gorbaçovit kishte marrë fund. / bota.al
