Zotat nordikë janë një botë më vete nga homologët e tyre jugorë. Ndryshe nga hyjnitë e bukura, të largëta dhe të pavdekshme të miteve greke, zotat nordikë i “bëjnë duart pis” me baltën e ekzistencës njerëzore dhe ndajnë të gjitha prirjet, kontradiktat dhe dështimet tona.
Së bashku me aleatët e tyre njerëzorë, ata janë të përfshirë në një konflikt ekzistencial me gjigantët dhe përbindëshat e imagjinatës nordike dhe luftojnë për të imponuar vullnetin e tyre mbi një botë kaotike.
Ajo që bie më shumë në sy është fakti që ata do të dështojnë në përpjekjen për të mbrojtur qytetërimin e tyre dhe do të humbasin betejën përfundimtare kundër gjigantëve.
Ata mund ta vonojnë të pashmangshmen për një farë kohe, por nuk ka shpëtim nga fati që ka vënë në lëvizje vetë krijimi i dhunshëm i botës.
Fillimet
Historia nordike e krijimit të botës, të paktën ashtu siç tregohet nga mitografi i shekullit të XIII, Snorri Sturluson, tregon se zjarri dhe akulli takohen në zbrazëtinë boshe të Ginnungagapit.
Nxehtësia që buron nga mbretëria e parë e Muspelheimit shkrin akujt që vijnë nga Niflheim, dhe në mjegullat e kësaj hapësire të ndërmjetme, shfaqet qenia e parë – një gjigant i quajtur Ymir.
Ymir krijon gjigantë të rinj nga djersa e sqetullave dhe nga këmbët e kryqëzuara, dhe ushqehet nga një lopë, e cila gjithashtu materializohet nga mjegullat.
Zotat e parë i detyrohen shumë kësaj lope, pasi ajo i lëpiu dhe i zhveshi nga akulli i kripur. Por burimet nuk thonë asgjë se çfarë ndodhi me të, kur nipërit e këtyre zotave të parë – tre vëllezër – u bashkuan dhe vranë Ymir-in, duke e copëtuar dhe përdorur pjesët e trupit të tij për të ndërtuar botën: një kafkë për qiellin, kocka për malet, qimet për pyjet dhe trurin për retë.
Është një fillim i dhunshëm i historisë së krijimit, dhe në shumë drejtime, është një akt që hedh hije mbi të gjithë historinë e zotave nordikë, të cilët e presin – dhe e dinë – që bota do të përfundojë me hakmarrjen përfundimtare dhe shkatërrimtare të gjigantëve për vrasjen e Ymir-it.
Njëri nga këta tre vëllezër ka një emër që shumicës i tingëllon i njohur: Odini, zoti me një sy.
Vëllezërit e tij dalin nga skena pasi krijojnë xhuxhat nga krimbat që gjarpëronin në mishin e kalbur të Ymir-it dhe nga copëza druri të dalë në breg, por Odini qëndron.
Ai zë vendin e tij si babai i zotave dhe si simbol i kërkimit të pamëshirshëm për dijen. Në të vërtetë, ajo që Odini kërkon nuk është urtësia për hir të vetë urtësisë, por një mënyrë për të shmangur fatin e pashmangshëm të familjes së tij.
ODINI
Fakti që popujt nordikë i dhanë Odin-it rolin e patriarkut – gjëja më e afërt që mitologjia nordike ka me një Zeus – mund të reflektojë domethënien që kishte për ta lidershipi në epokën vikinge.
Odini nuk është një figurë e nderuar.
Ai është një krijues, pa dyshim, që i jep jetë njerëzve të parë dhe ndërton vetë strukturën e botës, por shumicën e kohës në legjendë ai është më i angazhuar për t’u marrë gjigantëve pasuritë e tyre, për t’u përfshirë në gara me enigma që vetëm ai mund t’i fitojë, për të kryer tradhti bashkëshortore (dhe gjëra edhe më të rënda) dhe për të sakrifikuar pjesë të trupit të tij për të shtuar urtësinë e vet.
Ai është kampion i heronjve njerëzorë, por edhe në këtë aspekt është i paqëndrueshëm, dhe çdo gjë që bën, e bën për të fituar avantazh për veten. Ai është i lidhur ngushtë me klasat aristokratike dhe priftërore, dhe është më së shumti i famshëm për faktin që udhëheq Valhallën, ku valkiriet e tij mbledhin luftëtarët e rënë për t’i bërë të hanë e të luftojnë nën syrin e tij vigjilent.
Nuk është rastësi që kafshët e lidhura me të – dy korbat e tij, ujqërit e tij të përkëdhelur, dhe shqiponja në të cilën shndërrohet për të shpëtuar përmes një mashtrimi në vendin e gjigantëve – janë gjithashtu kafshë lufte në traditën veriore, ato që ushqehen me kufomat e të vdekurve në betejë.
Odini shpesh shfaqet i maskuar, i veshur me mantel dhe kapuç, dhe nuk është e vështirë të mendosh se ata që e adhuronin, ndoshta nuk do të ndiheshin plotësisht të bekuar po t’u shfaqej ai… ky plak i zgjuar dhe dinak.
THORI
Thori është biri i Odin-it dhe, ndonëse shpesh përshkruhet si perëndia e bubullimës, ai shfaqet më shumë si mbrojtës i perëndive dhe njerëzve: duke mbajtur larg gjigantët me forcën e tij të jashtëzakonshme dhe super-armën e tij: çekanin Mjöllnir. Thori është një personazh veprimi dhe shpesh përdor dhunën përpara se të mendojë për pasojat. Kjo ka bërë që ai të paraqitet si i trashë dhe i avashtë, por ai përdor edhe zgjuarsinë në disa raste, si kur fiton një garë me një xhuxh që kërkonte dorën e vajzës së tij.
Megjithatë, për pjesën më të madhe, është forca dhe vrulli i tij që dominojnë në tregimet që kanë mbetur, qoftë duke u përleshur, duke peshkuar Gjarprin e Midgardit nga oqeani për t’i dhënë një mësim, apo duke u përballur me vizitorë gjigantë të padëshiruar. Nuk është çudi që në epokën vikinge adhuruesit mbanin varëse në formën e çekanit të Thorit për të kërkuar mbrojtjen e tij.
Freyr dhe Freyja
Ka prova që tre perënditë më të rëndësishme të adhuruara nga popujt nordikë kanë qenë Odini, Thori dhe Freyri. Ata shfaqen së bashku në disa vepra arti nga epoka e Vikingëve, përfshirë një gur runik në Suedi, ku mund të identifikohen nga objektet që mbajnë në dorë: një heshtë, një çekiç dhe një drapër. I fundit nga këta perëndi, Freyri, vjen nga një familje tjetër, e ndryshme nga dinastia e gjerë e Æsirëve të udhëhequr nga Odini. Të dy, Freyri dhe motra e tij Freyja, i përkasin familjes Vanir të perëndive, e cila lidhet veçanërisht me fuqinë rigjeneruese, pjellorinë dhe begatinë.
Freyja është e njohur për shthurjen e saj, por e vetmja herë kur kjo paraqitet negativisht është në poemën “Fyerjet e Lokit” (që është parë si një tallje kristiane ndaj perëndive). Ajo dëshirohet nga gjigandët, ndoshta për shkak të lidhjes së saj me pjellorinë, dhe mbrohet po aq xhelozisht nga perënditë – por nuk kontrollohet nga askush. Ajo lidhet me macet në mitologji, pasi ka atë pavarësi të egër dhe prirjen për t’u tallur me dashnorët e saj. Fakti që ajo qan me lotë të artë për bashkëshortin e saj të humbur prej kohësh, ndoshta tregon një anë tjetër të kësaj perëndeshë kaq të fuqishme.
Freyri është kundërpeshë mashkullore e Freyjës, i lidhur me pjellorinë dhe të korrat. E vetmja histori e plotë që ka mbijetuar për të, nuk e paraqet në një dritë të mirë, pasi përfshin dërgimin e një shërbëtori për të kërcënuar një gjigande të bukur që të martohet me të kundër vullnetit të saj. Megjithatë, ai ndoshta ka qenë po aq i rëndësishëm sa Thori për popullsinë rurale të Skandinavisë, ku të korrat e mira ishin thelbësore për mbijetesën gjatë dimrit të gjatë.
LOKI
Loki nuk duket të jetë adhuruar si perëndi: ka madje dyshime nëse ai është perëndi, duke qenë se i ati ishte nga raca e gjigandëve (një tabu e qartë në botën e mitologjisë nordike). Ai luan shumë role të ndryshme në rrëfimet që kanë mbijetuar — nga një ndihmës i mençur dhe i shkathët i Thorit, në një figurë dinake dhe hakmarrëse që krijon kaos thjesht për kënaqësinë që kjo i jep.
Ndonjëherë ky kaos sjell edhe të mira – prerja e flokëve të perëndeshës Sif çon në krijimin e gjashtë dhuratave të çmuara për perënditë si kompensim – por veprimet e tij janë gjithashtu thellësisht të dëmshme. Akti i tij më famëkeq është organizimi i vrasjes së perëndisë ‘së përsosur’, Baldr, me një shigjetë prej druri thane, pas së cilës Loki bëhet i përbuzur, i burgosur nën një gjarpër që i pikonte helm mbi trup deri në fundin e botës.
Ai është gjithashtu thellësisht i përfshirë në fundin e botës, duke qenë babai i disa prej përbindëshave që do të sulmojnë perënditë dhe do të shkatërrojnë Asgardin, në përballjen përfundimtare, me vetë Lokin që merr pjesë në anën e gjigandëve.
Një familje shumë njerëzore
Mitologjia nordike nuk i shmanget aspak anës së errët dhe të ashpër të ekzistencës njerëzore: miti i origjinës së poezisë, për shembull, përfshin pështymë, gjak, të vjella dhe jashtëqitje. Perënditë nordike gjithashtu sakrifikojnë trupin e tyre në mënyra që perënditë greke nuk e bëjnë. Shumë prej tyre u mungojnë pjesë të trupit: Týr, një perëndi luftëtare (emri i të cilit në anglisht lidhet me ditën e martë – Tuesday), është i njohur për faktin se vuri dorën në gojën e ujkut Fenrir dhe ai ia kafshoi deri në kyç.
Heimdall, rojtar i perëndive dhe urës ylber që çon në Asgard, duket se ka sakrifikuar një vesh për të fituar dëgjimin e tij mbinjerëzor dhe përshkruhet nga Snorri si me dhëmbë të artë. Höðr, biri i Odinit dhe vrasësi fatkeq i Baldr-it, është i verbër. Mímir është thjesht një kokë e ruajtur, por vazhdon t’i japë dije Odinit. Një nga karakteristikat e dallueshme të perëndive nordike është se këto ndryshime nuk paraqiten negativisht, përkundrazi – shpesh vlerësohen.
Sjelljet e tyre janë gjithashtu thellësisht njerëzore. Zoti i detit Njörð dhe gjigandja e maleve Skaði janë të bllokuar në një martesë të palumtur dhe plot mërira. Frigg, perëndesha më e fuqishme (dhe ende e nderuar përmes ditës së premte në anglisht – Friday, apo Frigg’s Day), thuhet se zotëron magji të fuqishme dhe ndihmon në lindje. Ajo është një nënë mbrojtëse për djalin e saj Baldr, edhe pse zihet vazhdimisht me bashkëshortin e vet të pabesë, Odinin. Freyr dhe motra e tij Freyja janë lindur nga incesti, dhe ndoshta edhe vetë e kanë praktikuar këtë tabu.
Sado të diskutueshme të jenë këto sjellje, ato zbehen përballë mënyrës se si perënditë trajtojnë gjigandët. Perënditë mashtrojnë, vjedhin dhe kryejnë akte dhune të pajustifikuara kundër paraardhësve të Ymir-it: autoriteti i tyre nuk buron nga ndonjë superioritet moral apo ndonjë fuqi mbinatyrore e mrekullueshme, por nga pozicioni i tyre si mburoja përballë një force edhe më shkatërruese: kaosi i natyrës.
KUNDËRSHTARËT GJIGANDË
Marrëdhënia mes perëndive dhe gjigandëve është më e ndërlikuar se një betejë e thjeshtë midis së mirës dhe së keqes. Gjigandët ndonjëherë përshkruhen si një qytetërim më primitiv dhe shpesh lidhen me një teknologji më të vjetëruar: gjigandi Hrungnir përdor një mburojë prej guri dhe një gur gërryes kundër çekanit metalik të Thor-it, për shembull. Por ata gjithashtu zotërojnë objekte që perënditë i dëshirojnë dhe duket se nuk janë në gjendje t’i krijojnë vetë, si një kazan gjigant për të zier birrë, dhe kanë mençuri që vjen nga një epokë më e hershme.
Më të dëshiruarat nga të gjitha janë gratë gjigande, të cilat merren për gra dhe kështu “ngrihen” në pozitën e perëndeshave. Shembuj të kësaj janë nëna e Thor-it, Jörd, dhe gruaja e Freyr-it, Gerd. Këto martesa të përziera sugjerojnë diçka më tepër se një konflikt – një lloj marrëdhënieje midis fiseve, me perënditë në një pozitë më të lartë.
Megjithatë, kjo injoron dinamikën që shihet në të gjithë mitologjinë mbi lidhjen e ngushtë mes gjigantëve dhe forcave të natyrës: ujëra të rrëmbyeshëm, dete të trazuara, terrene shkëmbore, fusha të mbuluara nga lava e ngrirë, zjarre pyjore. Nëse gjigantet pranohen në familjen e perëndive, kjo mund të jetë një njohje e fuqisë së këtyre forcave dhe dëshira për t’i vënë nën kontroll.
Një episod veçanërisht ndriçues është kur Thori përpiqet të kalojë një lumë që është fryrë nga një gjigante, e cila urinon në rrjedhën e sipërme: ai hedh një shkëmb dhe në mënyrë eufemistike “mbyll burimin”. Ky është një ilustrim i drejtpërdrejtë i faktit se përrenjtë malorë përsonifikoheshin si gjigante, dhe se perënditë përdornin një forcë mashkullore për të kontrolluar këto forca të rrezikshme. Është e lehtë të imagjinosh udhëtarët nordikë që i luteshin Thorit përpara se të kalonin një përrua po aq të rrezikshëm.
Nëse kjo dinamikë duket e dhunshme dhe shfrytëzuese, kjo ndodh sepse është e tillë: perënditë kontrollojnë një botë natyrore të feminizuar për të përfituar nga fuqia e natyrës, duke e mbajtur njëkohësisht nën kontroll. Në një botë ku një breshër mund të shkatërrojë të korrat, ose një zjarr në vatër mund të djegë një vendbanim të tërë, iluzioni i kontrollit që ofronin perënditë duhet të ketë qenë ngushëllues. Megjithatë, është e gabuar të mendohet se ky raport mes perëndive dhe gjigantëve është thjesht një marrëdhënie shfrytëzimi pa pasoja.
Popujt nordikë ishin shumë të vetëdijshëm se kontrolli mbi natyrën ishte në fund vetëm një iluzion dhe se fati i perëndive ishte i parathënë: mposhtja.
Ragnarök
Autori i “Lord of the Rings”, J.R.R. Tolkien, e përshkroi forcën e “imagjinatës mitologjike nordike” si të ngritur mbi faktin që ata i dhanë fitore përbindëshave të tyre dhe gjetën një “zgjidhje të fuqishme por të tmerrshme”.
Ragnarök, fati përfundimtar i perëndive, është në shumë drejtime një rivendosje e balancës së dhunës kundër gjigantëve me të cilën filloi bota, dhe një hakmarrje e vonuar për shfrytëzimin e paqëndrueshëm të botës natyrore. Do të kishte një betejë përfundimtare, në të cilën forcat e kaosit do të fitonin mbi aleancën e perëndive dhe heronjve njerëzorë, dhe do të shkatërronin botën.
Nuk kishte asnjë shpëtim nga ky fat, por kjo nuk i ndaloi së provuari. Odini dërgoi Valkyriet e tij për të zgjedhur më të guximshmit ndër luftëtarët e rënë, për t’iu bashkuar atij në Valhalla dhe për t’u përgatitur për betejën që do ta humbnin.
Megjithëse ky koncept, dhe bota që e shoqëronte, është cilësuar si fatalist, ndoshta ishte më i ndershëm sesa disa sisteme të tjera besimi. A nuk janë rrëfimet moderne të apokalipsit, në thelb, një përsëritje e po të njëjtit motiv?
Apokalipsi nordik nis me atë që përshkruhet më së miri si një shthurje e madhe shoqërore: ligjet dhe sjelljet shpërbëhen, vëllezër vrasin vëllezër në luftëra të mëdha, inçesti është i shpeshtë dhe lidhjet e gjakut shkatërrohen.
Pason një dimër i madh trevjeçar, i përshtatshëm për botën veriore nga e cila kanë lindur këto mite. Ujqër të mëdhenj do të përpijnë diellin dhe hënën, tërmetet do të thyejnë të gjitha prangat – përfshirë ato që mbajnë Lokin dhe bijtë e tij, ujkun përbindësh Fenrir dhe gjarprin e Midgardit – të cilët prej kohësh kanë qenë të mbyllur në det.
Qielli çahet dhe bijtë e Muspell-it vërshojnë nëpër hapjen që ka krijuar Surti, një gjigant zjarri me një shpatë përflakur. Ata arrijnë në Asgard nëpërmjet urës së ylberit, duke e djegur atë gjatë kalimit. Një varkë prej thonjve të të vdekurve sjell forca të tjera përbindëshe në lojë, dhe beteja që pason do të shohë shumicën e perëndive të vriten: Odini nga ujku Fenrir, Thori nga Gjarpri i Midgardit, Freyri nga Surti. Loki dhe Heimdalli luftojnë deri në vdekje në anë të kundërta, dhe Tiri bie nga qeni përbindësh Garm.
E gjithë bota përfshihet nga flakët, yjet fshihen dhe bota fundoset në oqean – vetëm për të rilindur si një tokë e gjelbër, e trashëguar nga pak fëmijë të perëndive që mbijetojnë nga katastrofa.
Nuk është e qartë nëse kjo rilindje e një bote të pastruar ofron mundësinë që gjërat të bëhen ndryshe herën e dytë, apo nëse cikli i shfrytëzimit dhe hakmarrjes katastrofike do të përsëritet përgjithmonë – një dinamikë e pandarë nga jeta, ashtu si stinët në veri.
Adhurimi nordik
Njohuritë tona për perënditë nordike vijnë pothuajse ekskluzivisht nga shkrimtarë të krishterë, veçanërisht nga Snorri Sturluson, një poet, politikan dhe historian islandez që shkruante në gjysmën e parë të shekullit të 13-të. Ndërsa ishte i përkushtuar për të dokumentuar historitë që qëndronin në themel të mjeshtërisë poetike, ai nuk ishte vërtet i interesuar për mënyrën se si paraardhësit adhuronin perënditë e tyre. Disa nga boshllëqet që lë në tregimin e tij sugjerojnë se ai e shmangte qëllimisht gjithçka që mund të interpretohej si praktikë rituale ose adhurim pagan.
Për shembull, edhe pse me shumë gjasa e njihte tregimin, ai nuk e përmend vetëflijimin e Odin-it për të fituar njohurinë e rúnave, ndoshta sepse kjo ishte shumë e lidhur me adhurimin pagan. Ose ndoshta tregimi ishte shumë i ngjashëm me narrativën e kryqëzimit për të qenë ngushëllues – pasi Odin-i shpohet me një heshtë dhe privohet nga ushqimi dhe pija, ndërsa qëndron i varur nga një pemë e vdekjes.
Është hamendësuar se kjo mund të ketë qenë mënyra se si bëheshin flijime në nder të Odin-it, por nuk ka mjaftueshëm të dhëna për të mbështetur këtë. Edhe sagat nuk janë shumë të besueshme kur bëhet fjalë për përshkrimin e praktikave pagane shekuj më parë.
Ka referenca për faltore dhe tempuj të kushtuar perëndive, si dhe për festa të mbajtura për të shënuar raste të ndryshme. Një figurë druri e perëndisë Freyr është shëtitur nëpër fshatra me një karrocë, sipas një sage të vonshme. Rrëfimet për konvertimin e Islandës thonë se paganëve u ishte dhënë e drejta të vazhdonin të hanin mish kali dhe të ekspozonin foshnjat (të braktisnin foshnjat e padëshiruara për të vdekur në të ftohtë), duke sugjeruar se këto praktika ishin të rëndësishme për fenë e vjetër.
Një tjetër traditë që përmendet shpesh në sagat është bartja e të ashtuquajturve ‘shtylla të fronit të lartë’ (ndoshta figura hyjnish të veçanta) në anijet e atyre që emigronin drejt Islandës, duke i hedhur ato në det dhe duke themeluar një vendbanim atje ku ato dilnin në breg.
Kronisti Adam i Bremenit shkruante në vitet 1080, në një kohë kur adhurimi i zotave të vjetër ishte ende shumë i gjallë në Suedi, dhe ai përshkruan një tempull pagan të përqendruar rreth statujave të ulura të Odinit, Thorit dhe Freyrit, të cilat mund të kenë qenë të pranishme edhe në shkallë më të vogël në salla dhe shtëpi në të gjithë Skandinavinë.
Ka arsye për të qenë skeptik ndaj disa detajeve të rrëfimit të tij, por përmendja që ai i bën statujës së Friccos (ose Freyrit), është e përputhshme me një statujë të vogël të zbuluar në Rällinge, në Suedinë qendrore.
Të dyja format, si djegia e trupit ashtu edhe varrimi – përfshirë varrimin në anije – praktikoheshin. Ndonjëherë këto varrime ishin ceremoni luksoze, duke përfshirë flijimin e kafshëve, veshjen e të ndjerit me rroba të zbukuruara dhe vendosjen në varr të sendeve të çmuara, që varionin nga armët deri te setet e kujdesit personal.
Varrimet e famshme në anije, si ato në Oseberg dhe Gokstad, ishin ndoshta më madhështoret nga të gjitha dhe rezervoheshin vetëm për njerëzit më të rëndësishëm të shoqërisë. Për shkak se disa individë varroseshin brenda formave të anijeve (me gurë të vendosur në formën e një anijeje) dhe për shkak se disa skena të periudhës vikinge duket se tregojnë të vdekurit duke lundruar në anije, është hamendësuar se anija ishte një simbol i rëndësishëm i kalimit nga vdekja në jetë dhe anasjelltas.
Ndoshta përshkrimi më i hollësishëm që kemi për praktikat pagane të varrimit vjen nga një burim i papritur: një emisar nga Bagdadi tek popujt rreth lumit Vollga. Përshkrimi i Ibn Fadlan për kohën e tij mes Rusëve* (skandinavë që kishin zënë rrugët e lumenjve nga Balltiku deri në Detin e Zi) përfshin një rrëfim të famshëm të një varrimi me anije. Kjo përfshin flijimin e disa kafshëve (duke përfshirë dy kuaj që vrapojnë derisa të mbulohen nga djersa përpara se të thereshin), si dhe një flijim njerëzor të një skllaveje që ofrohet vullnetarisht për t’u vrarë nga një grua e moshuar – e njohur si Engjëlli i Vdekjes – pas kryerjes së marrëdhënies seksuale me personin më të rëndësishëm mes të pranishmëve dhe ngritjes tri herë mbi një kornizë dere për të parë përtej kësaj jete. P
avarësisht nëse ishte vullnetare apo jo, përshkrimi i vrasjes është makabër: vajza, e dehur, mbytet ndërsa “Engjëlli i Vdekjes” e godet me thikë mes brinjëve, ndërkohë që burrat rrahin mburojat e tyre për të mbuluar ulërimat. Anija dhe vendi ku ndodh ky spektakël i tmerrshëm digjen dhe mbi hirin ndërtohet një kodrinë.
Nuk dihet çfarë roli kanë pasur perënditë në këto rite funerale, por varrimi me armë, sigurisht, do t’u lejonte luftëtarëve të rënë (einherjar) të përdornin këto shpata dhe heshta në Valhalla, kur festonin dhe stërviteshin me einherjarët e tjerë në përgatitje për betejën përfundimtare në krah të Odin-it, Thor-it dhe Tyr-it. / bota.al
