Kujtimet nuk janë fotografi besnike e asaj që ka ndodhur. Emocionet e të shkuarës dhe të tashmes i deformojnë, duke i përshtatur me situatat e reja
Ne jemi të bombarduar vazhdimisht nga përvojat, stimujt dhe informacionet: aroma dhe ngjyra, objekte dhe prezenca, çdo moment është plot me të dhëna që truri i thith. Shumë largohen, disa mbeten: i quajmë kujtime dhe gjëra të çuditshme mund të ndodhin me to.
Kujtesa, në fakt, nuk është aspak një aparat fotografik, por një tenxhere e madhe ku përfundojnë dhe përzihen shumë përbërës të jetës sonë. Pra, na ndodh të qajmë sapo shohim një shall të kuq, sepse gjyshja jonë e ka pasur gjithmonë një të tillë në qafë, për të kujtuar ngjarjet që kanë ndodhur kur ishim shumë të vegjël, sepse na ka thënë dikush tjetër, për të ngatërruar kujtimet, ose për të harruar diçka nga njëri tek tjetri. Të gjitha truke të kujtesës për të cilat ka gjithmonë një shpjegim. Edhe në rastin e déjà vu-së, ndjesia e përjetimit të asaj që po ndodh, për të cilën shumë mendojnë se kanë aftësi të mprehta. Asnjë parandjenjë: është një qark i shkurtër i kujtesës.
FOTOGRAFI TE MODIFKUARA
Shumë gjëra të çuditshme varen nga vetë natyra e kujtimeve, të cilat janë gjithçka tjetër veçse fotografi, siç shpjegon Stefano Cappa, drejtor i Qendrës Kërkimore të Dementias së Fondacionit Irccs Mondino në Pavia dhe anëtar i Shoqatës Italiane të Neurologjisë: «Ne ruajmë gjurmë të asaj që përjetojmë, të cilën më pas e rindërtojmë duke formuar kujtesën. Prandaj ka gjithmonë një rishikim të përvojës. Besnikëria ndaj episodit real ndryshon në bazë të shumë elementeve, duke përfshirë për shembull emocionet e ndjera. Nëse do të ishin intensive, për mirë apo për keq, ka më shumë gjasa që gjurma e asaj që keni përjetuar të forcohet dhe të mbetet për një kohë të gjatë. Megjithatë, kujtesa nuk është një film i saktë i asaj që ndodhi, përkundrazi: për shembull, kur përjetojmë diçka shumë negative, truri ngjitet pas diçkaje tjetër dhe e zhvendos vëmendjen tek detajet. Për këtë arsye shpesh është e vështirë të rikthehen kujtimet e sakta të ngjarjeve traumatike.”
Për më tepër, kujtimet negative vazhdojnë më pak se ato pozitive, falë asaj që Daniel Gilbert, i Universitetit të Harvardit (SHBA), e quajti “sistemi imunitar psikologjik”: një mekanizëm shtypjeje me të cilin mbrohemi nga përvojat e këqija, në mënyrë që të mos na lëndojnë.
SHPËRQËNDRIME DHE AROMA
FOTOGRAFI TE EDITUARA
Megjithatë, në përgjithësi, kujtesa nuk është një aparat filmi, por një regjistrues që i nënshtrohet një morie ndërhyrjesh, të brendshme dhe të jashtme. Nëse diçka na intrigon, për shembull, ka më shumë gjasa ta kujtojmë. Megjithatë, nëse shpërqendrohemi, kujtesa ngjit më pak; për këtë arsye, nëse jemi duke folur në telefon rrugës për në shtëpi, ka gjasa që të harrojmë ku i kemi lënë çelësat. Nëse përjetojmë një moment të lumtur, dhe në ajër ka një parfum, ka mundësi që duke e nuhatur sërish të kujtojmë atë moment të këndshëm. Kjo ndodh edhe sepse, siç kanë treguar studimet nga Harvard Brain Science Initiative (një program kërkimor i udhëhequr nga Universiteti i Harvardit), zonat e trurit që përpunojnë aromat janë shumë afër atyre që përfshihen në kujtesë dhe në menaxhimin e emocioneve. Prandaj, aroma është ndjesia më e aftë për të zgjuar kujtime edhe të largëta.
DETAJE ZBULUESE
Megjithatë, aromat nuk janë të vetmet detaje që sjellin kujtime, qoftë edhe në një mënyrë në dukje të papërshtatshme: një këngë, një fustan, çdo gjë mund të sjellë kujtime të fundosura, që nuk kanë të bëjnë me momentin aktual. Kjo ndodh sepse «nuk e mbajmë mend kurrë një objekt ose një element të vetëm të përvojës, por gjithmonë në një kontekst», specifikon Cappa; “dmth, ne kemi një kujtesë episodike, kështu që edhe një detaj minimal i pranishëm në skenë funksionon si një grep, nga i cili mund të rikuperojmë të gjithë informacionin në lidhje me ngjarjen”.
E kundërta është gjithashtu e vërtetë: ne jemi në gjendje të kujtojmë një pjesë të vetme të të dhënave nga një përvojë (edhe nëse ajo përsëritet gjithmonë në një mënyrë pak a shumë identike), apo edhe një objekt tonin, midis shumë të ngjashmëve. Ndodh për shembull kur orën që kishim fëmijë e njohim mes një morie të tjerash ose e gjejmë makinën në parkingun që përdorim çdo ditë. “Kjo ndonjëherë mund të jetë e vështirë,” pranon neurologu. “Por shpesh nuk do të thotë se kujtesa është e bllokuar: nëse, ne ndërsa largoheshim nga makina po mendonim për diçka tjetër, kujtimi i vendparkimit të fundit mund të mos jetë në gjendje të shfaqet mes kaq shumë kujtimeve të ngjashme.”
NATYRA E DÉJÀ VU-SË
Të kesh mendjen diku tjetër është një nga ndërhyrjet e bezdisshme që mund të ndryshojë aftësinë tënde për të kujtuar një gjë, si për shembull kur takojmë dikë në një vend të pazakontë dhe përpiqemi ta njohim, sepse gjithçka rreth nesh na thotë se ai nuk duhet të jetë aty. Dhe déjà vu mund të konsiderohet gjithashtu pasojë e ndërhyrjes së kujtesës: Anne Cleary, një psikologe nga Universiteti Shtetëror i Ohajos (SHBA), ka treguar se në ndjesinë ku ne duket se kemi përjetuar tashmë diçka, nuk ka parandjenjë, por thjesht gjejmë veten në një skenar të ngjashëm me diçka që na ka ndodhur tashmë.
Në një nivel të pavetëdijshëm, kujtesa është aty, por ajo nuk mund të shfaqet në vetëdije, edhe kur truri e njeh ngjashmërinë. Ky mekanizëm na shtyn të mendojmë se kemi qenë tashmë në një vend ose kemi përjetuar tashmë një rrethanë, por megjithatë nuk mund të përcaktojmë se kur ose pse. Déjà vu është pra një “metakujtesë”, e cila gjithashtu mund të induktohet. Cleary e bëri këtë tek disa vullnetarë dhe më pas ekzaminoi nëse déjà vu lidhej vërtet me aftësinë për të parashikuar atë që do të ndodhte së shpejti, duke zbuluar se kjo ndihmon në parashikimin e së ardhmes po aq sa… hedhja e një monedhe.
KURTHI I KUJTIMEVE TË RREME
Nëse ndërhyrjet e kujtesës mund të na bëjnë të besojmë se shohim në të ardhmen, ato gjithashtu mund të ndryshojnë pikëpamjen tonë për të kaluarën duke formuar kujtime që nuk ekzistojnë: kujtime të rreme. Nuk është vetëm ndjenja e të kujtuarit mirë një udhëtim që kemi bërë në fëmijëri, të cilin ndoshta mund ta mbajmë mend vetëm sepse i kemi parë fotot ose i kemi dëgjuar historitë e prindërve tanë mijëra herë. Në disa raste kujtimet mund të krijohen nga asgjëja dhe në mesin e viteve 1990 Henry Roediger dhe Kathleen Mc-Dermott, dy psikologë nga Universiteti i Uashingtonit (SHBA), madje zhvilluan një protokoll për krijimin e kujtimeve të rreme, i cili përdoret ende në shumë eksperimente, të cilat ju bëjnë të mbani mend fjalë që nuk i keni dëgjuar kurrë, sikur t’i keni dëgjuar tashmë. “Ne kemi sukses sepse kujtesa bën gabime kollaj dhe ajo punon në kontekst: ruan jo vetëm tingullin e fjalës, por edhe kuptimin e saj”, vëren Cappa. “Me fjalë të tjera, nëse në një listë fjalësh të dëgjuara ka “tortë”, por më pas thuhet “biskotë”, gjurmët e ruajtura mendore mund të çojnë në iluzionin se keni dëgjuar tashmë për biskota”.
E gjithë kjo në dukje është vetëm një lojë e pafajshme, sepse demonstrimi që është e mundur të krijohen kujtime të rreme ka çuar në hedhjen e dyshimeve mbi dëshmitë e viktimave të abuzimit në shumë gjyqe. Nuk është rastësi që Harvey Weinstein, producenti i filmave të Hollivudit i akuzuar për dhunë seksuale, thirri një nga psikologet më të njohura për studimet mbi kujtimet e rreme, Elizabeth Loftus nga Universiteti i Kalifornisë, për të dëshmuar në gjyqin e tij.
Sipas ekspertes, kujtesa e njeriut është e lakueshme dhe e manipulueshme, ajo mund të shtrembërohet në mënyrë retrospektive dhe nuk ka as një mundësi reale për të kuptuar plotësisht nëse një kujtim është shkaktuar apo është real, përveç nëse ka prova të një fakti të prekshëm (megjithatë në rastin e Weinstein, duke pasur parasysh dëshmitë e shumta unanime, është e vështirë që ato të jenë kujtime të rreme kolektive). “Fëmijët janë veçanërisht të sugjestionueshëm: është treguar se ata mund të shtyhen të besojnë se një person ka thënë ose ka bërë diçka që nuk ka ndodhur kurrë në të vërtetë,” thotë Cappa. “Kjo ndodh sepse truri i tyre është ende në zhvillim: sistemet e kujtesës nuk janë ende të stabilizuara dhe kështu ndërhyrjet e jashtme, duke përfshirë historitë e njerëzve të tjerë, arrijnë të formësojnë kujtimet.
LENTJA E TË TASHMES
Një eksperiment i fundit nga Mark Lowe, psikolog në Universitetin e Londrës, duket se tregon që të moshuarit kanë të njëjtën ndjeshmëri ndaj ndërhyrjeve si të rinjtë dhe ruajnë saktësi të mirë në kujtesën episodike; megjithatë, ata kanë më shumë përvoja që janë shtresëzuar gjatë viteve dhe që mund të kenë modifikuar kujtimet e tyre për të kaluarën.
Në fakt, kur kujtojmë një fakt të largët në mendje, e kodifikojmë përsëri, bazuar në momentin në të cilin e kujtojmë. Prandaj, mund ta formësojmë atë me kalimin e kohës, duke ndryshuar disa detaje: kujtimet konsolidohen kur i kujtojmë, por duke vepruar kështu ato janë përkohësisht më të lakueshme dhe kështu mund të forcohen, dobësohen apo edhe shtrembërohen.
Kjo përzierje e vazhdueshme e kujtimeve me përvojën reale çon në disa mospërputhje midis fakteve konkrete dhe asaj që kujtojmë. Kjo është arsyeja pse, për shembull, ne ngatërrojmë detajet e episodeve që na kanë ndodhur në fëmijëri. Kjo nuk është domosdoshmërisht një gjë e keqe, sepse mundësia e rikonsolidimit të kujtimeve në një mënyrë pak më ndryshe mund të ndihmojë kur kemi pasur një përvojë traumatike që do të donim ta fshinim.
Në fakt, nuk është gjithmonë mirë të kujtosh gjithçka në detaje, siç tregohet nga jeta e atyre që kanë një kujtesë të hekurt: të harrosh diçka të pakëndshme ose të dhimbshme është një bekim. Dhe pak harresë e shëndetshme na ndihmon të mos e mbushim trurin me informacione të padobishme, duke rrezikuar të harrojmë ato thelbësore. (bota.al)
