Ne e ndërtojmë jetën tonë mbi bazën e moralit, por a jemi ndalur ndonjëherë të pyesim nga vjen ai?
Në “Gjenealogjinë e Moralitetit”, Niçja analizon se çfarë ne zakonisht konsiderojmë si të mirë dhe të keqe, me synimin për t’i çmontuar këto koncepte. Ky veprim revolucionar, botuar për herë të parë më 1887, kundërshton idenë se vlerat morale janë të dhëna nga lart apo se mund të nxirren nga arsyeja. Përkundrazi, Niçja pohon se ato burojnë nga konfliktet e pushtetit, nga mënyrat sesi njerëzit janë manipuluar psikologjikisht që t’i pranojnë, dhe nga ndjenjat e thella të pakënaqësisë e mërisë.
Le t’i eksplorojmë me radhë.
Nga pyetja “Çfarë është e drejtë?” te “Nga vjen morali?”
Filozofët përpara Niçes ishin përpjekur të përcaktonin se çfarë duhet të jetë morali – qoftë ai i arsyes (sipas Kantit) apo i dobisë (sipas Bentham dhe Mill). Por Niçja e ktheu pyetjen përmbys: nuk pyeti më çfarë është e drejtë, por nga vjen vetë morali.
Sipas tij, vlerat nuk janë universale apo absolute. Ato janë produkte të marrëdhënieve të pushtetit, të psikologjisë dhe të historisë. Ky është qëndrimi genealogjik i Niçes – vëzhgon sesi morali evoluon në kohë, pa supozuar ekzistencën e një morali të përjetshëm.
Ashtu si Darvini e pa evolucionin e specieve për të mbijetuar, Niçja besonte se edhe vlerat evoluojnë brenda konteksteve shoqërore dhe historike. Vlerat e lashta të kulturave luftëtare – fuqia, krenaria, trimëria – u hodhën tutje nga vlerat fetare që promovuan përulësinë, nënshtrimin dhe fajin.
Dy moralitete: ai i Zotërinjve dhe ai i Skllevërve
Zbulimi radikal i Niçes ishte se morali nuk është dhuratë nga Zoti apo nga arsyeja – është krijim i të pushtetshmëve për t’u shërbyer interesave të tyre.
Pra, vlerat tona të sotme mund të mos jenë aq “të natyrshme” apo “të mira” sa mendojmë. Dhe nëse njerëzit e shpikin moralin, a kemi të drejtë ta sfidojmë dhe ta rishkruajmë?
Në libër, Niçja ndan moralin në dy kampe: Morali i Zotërinjve dhe Morali i Skllevërve – lindur nga dy lloje njerëzish të ndryshëm.
Morali i Zotërinjve vjen nga të mëdhenjtë, të fortët dhe të pushtetshmit – aristokracia, sundimtarët, luftëtarët. Për ta, “e mira” ishte ajo që lidhej me forcën, guximin, shëndetin, fuqinë. Dobësia dhe dështimi ishin “të këqija”. Mendo për heronjtë grekë si Akili – ambiciozë, krenarë, të pamposhtur.
Morali i Skllevërve, përkundrazi, lindi nga të dobëtit, të shtypurit, të hidhëruarit. Ata e përmbysën moralin: dobësia u bë virtyt, vuajtja u bë shenjtëri, nënshtrimi u bë mirësi.
Përulësia, butësia dhe bindja u ngritën në piedestal – vlera që i përshtateshin të pafuqishmëve, por që kufizonin energjinë njerëzore.
Krishtërimi – fitorja përfundimtare e moralit të skllevërve
Niçja e pa Krishterimin si triumfin përfundimtar të moralit të skllevërve. Krenaria u kthye në mëkat, fuqia në mizori, vuajtja në shpëtim. Në vend që të nderoheshin heronjtë, morali nisi të nderonte martirët.
Dhe pyetja që ai ngre mbetet therëse: A janë vlerat tona vërtet tonat, apo i kemi trashëguar verbërisht nga një moral që synon të na dobësojë?
Mëria e brendshme e të dobtëve
Niçja e quajti këtë ndjenjë “ressentiment” – një mëri e thellë, jo thjesht xhelozi apo zemërim, por urrejtje e fshehtë ndaj fuqisë, që i shtyn të dobëtit të shpikin moralin e vet. Ata nuk pranojnë vendin e tyre – e përmbysin sistemin: e bëjnë mjerimin virtyt dhe fuqinë mëkat.
Në Romën e lashtë, virtyti ishte forca, heroizmi dhe pushtimi. Por me përhapjen e Krishterimit, këto u shpallën të këqija: krenaria u bë ves, përulësia u bë virtyt, dhe martirizimi u shenjtërua. Morali nuk krijohej më nga të fuqishmit, por nga ata që e urrenin pushtetin.
Aktualiteti i Niçes: nga politika te kultura e viktimës
Kjo analizë nuk i përket vetëm historisë. Niçja do të thoshte se edhe sot, luftrat ideologjike, kulturat e viktimizimit dhe konfliktet politike ndjekin të njëjtat dinamika.
Shumë lëvizje moderne e ndërtojnë “mirësinë” e tyre mbi hidhërimin ndaj pushtetit, duke e kthyer dobësinë në një formë të re force.
Kështu, Niçja pyet: A po i ndërtojmë vlerat tona mbi fuqinë, apo po e lëmë hidhërimin të na verbojë?
Faji dhe “ndërgjegjja e keqe”
A të ka ndodhur ndonjëherë të ndihesh fajtor për diçka, edhe pse s’ke bërë asgjë? Niçja thotë se kjo “ndërgjegje e keqe” nuk është natyrore – është e mbjellë nga shoqëria.
Në fillimet e njerëzimit, morali nuk kishte lidhje me fajin e brendshëm, por me shpagimin. Nëse i bëje dëm dikujt, nuk ndiheshe fajtor – paguaje dëmshpërblim. Por me kalimin e kohës, dënimi u kthye nga jashtë në brenda. Shoqëria filloi të të kontrollonte përmes vetëdijes. Ligjet, feja, normat shoqërore u bënë pjesë e brendshme e njeriut.
Krishterimi e thelloi këtë: tani njeriu nuk duhej vetëm të paguante, por të ndjente faj shpirtëror, si mëkatar që duhej të vuante për t’u pastruar. Faji u kthye në instrument kontrolli.
Edhe Frojdi më vonë e përshkroi diçka të ngjashme me konceptin e tij të “super-egos” – një zë i brendshëm që na ndalon, që na bën të ndjejmë turp e faj.
Por Niçja pyet: A është ndjenja e fajit vërtet morale, apo thjesht një mënyrë për të na mbajtur të nënshtruar?
“Forca e vullnetit”: alternativa e Niçes
Sipas Niçes, moralet ekzistuese shpesh promovojnë vuajtjen, sakrificën dhe mohimin e kënaqësisë – ai i quajti këto “vlera asketike.” Nga murgjit fetarë që kërkonin pastërti përmes agjërimit, te profesionistët modernë që besojnë se ndjenjat janë pengesë për arsyen – të gjithë ndjekin të njëjtin ideal: nënshtrimin e jetës.
Por Niçja akuzon këta “predikues të dhimbjes” se na kanë mashtruar të gjithëve.
Këto vlera nuk e përmirësojnë jetën – e bëjnë njeriun të sëmurë shpirtërisht dhe të ndarë nga natyra e tij krijuese.
Në vend të kësaj, ai propozon forcën e vullnetit – forcën për të krijuar, për t’u rritur, për të tejkaluar veten.
Jo të shtypësh dëshirat, por t’i shndërrosh në energji ndërtuese.
Edhe sot kjo mbetet aktuale. Nga ekstremet e dietave, te mënyrat e jetesës minimaliste apo ideologjitë që glorifikojnë “vuajtjen për një kauzë”, Niçja do të pyeste: A po e kufizojmë veten ngaqë ndihemi të fuqishëm ta bëjmë, apo po ndjekim urdhra që na e imponojnë këtë dhimbje?
Trashëgimia e Niçes
“Gjenealogjia e Moralitetit” nuk është thjesht një libër filozofie – është një tronditje e themeleve të moralit. Ajo ndryshoi mënyrën si mendojmë për të mirën dhe të keqen.
Filozofët ekzistencialistë dhe postmodernistë u frymëzuan nga ai: Fuko përdori qasjen genealogjike për të analizuar si funksionon pushteti në institucione; Delez tregoi se si morali formëson individin; Derrida pyeti nëse ekziston ndonjë e vërtetë morale e pandryshueshme.
Në psikologji, Frojdi dhe Niçja panë fajin si produkt të brendshëm të shoqërisë, ndërsa Jungu e pa atë si mundësi për njohje të vetvetes – proces që e quajti “individuim”.
Por idetë e Niçes mbeten të debatueshme. Disa mendojnë se ato çojnë në relativizëm moral – që nuk ekziston më as e drejta dhe as e gabuara.
Të tjerë frikësohen se mund të prodhojnë egoizëm ekstrem, ku njeriu mendon vetëm për veten. Megjithatë, librat e tij lexohen ende, sepse ngrejnë pyetjen më thelbësore: Pse i besojmë vlerave vetëm sepse janë të vjetra?
Çfarë mbetet pas?
Niçja na tregon se idetë e lashta për të mirën dhe të keqen lindën nga fuqia dhe afirmimi i jetës, por u zëvendësuan nga një moral që glorifikon fajin dhe kontrollin.
Ne e kemi trashëguar këtë mënyrë të të menduarit, shpesh pa e kuptuar. Në vend që të na nxisë të zhvillohemi, morali shpesh na urdhëron të qëndrojmë të bindur dhe të frenuar.
Pra, pyetja e fundit e Niçes është kjo: A jemi vërtet njerëz të lirë, apo jemi ende të mësuar të kemi frikë nga potenciali ynë – si një kafshë që ndalohet të bëjë truket e saj, sepse çdo herë që përpiqet, dikush e tremb? / bota.al
