Një filozofi që përballet me krizën e kohës së saj (dhe të çdo kohe), me përpjekjen pasionante për të menduar atë që më parë ishte e pamendueshme. Kjo është ajo që trajton filozofi gjerman Wolfram Eilenberger në librin e tij “Fantazmat e së tashmes 1948-1984”, pjesa e tretë e një trilogjie filozofike (“pak si Zoti i unazave”, thotë me shaka autori).
Pas analizimit të figurave të Ludwig Wittgenstein, Martin Heidegger, Walter Benjamin dhe Ernst Cassirer në “Koha e magjistarëve, 1919-1929”; pastaj të Hannah Arendt, Simone de Beauvoir, Ayn Rand dhe Simone Weil në “Vizionaret, 1933-1943”; këtë herë katër figurat e mëdha të filozofisë që qëndrojnë në qendër të reflektimit janë Theodor Adorno, Michel Foucault, Susan Sontag dhe Paul Feyerabend, me një nën-titull vetëm në dukje apokaliptik: “Fundi i filozofisë dhe një iluminizëm i ri”.
“Te filozofi dhe psikoanalisti amerikan Jonathan Lear, i ndarë nga jeta më 22 shtator, marr hua konceptin e “radical hope”, shpresës radikale”, thotë Eilenberger për la Lettura.
“Mua më intereson filozofia”
Çfarë lloj filozofie gjendet te Fantazmat e së tashmes? Filozofia universitare apo ajo publike?
“Nuk më intereson as njera, as tjetra: mua më intereson filozofia,” përgjigjet ai.
Atëherë të nisim nga një koncept shumë i fuqishëm. Titulli i librit të fundit në gjermanisht është Geister der Gegenwart (“Shpirtrat e së tashmes”): çfarë do të thotë saktësisht këtu fjala Geist (“shpirt”)?
“Geist në gjermanisht ka shumë kuptime. Është ‘shpirt’ në kuptimin e zgjuarsisë, por edhe ‘fantazmë’, ‘vetëdije’, dhe më në fund një lloj pranie e fshehtë, diçka që endet në ajrin e kohës, e pakapshme, por vendimtare për të kuptuar një epokë.
Besoj se një filozof i mirë, si katër heronjtë e librit tim, mishëron të gjitha këto aspekte: duhet të jetë i zgjuar, madje satirik, por edhe i vetëdijshëm për veten dhe për atë që e rrethon; dhe pastaj duhet të sillet si një fantazmë në kohën e tij, të dijë të kapë frymën e kohës me mendimin e vet, duke gjetur fjalë të reja për ta përshkruar atë.
Në gjermanisht ka një shprehje shumë të bukur, Geistesgegenwärtigkeit: do të thotë ‘prani e mendjes në kohën tënde’. Ja, këta janë ‘shpirtrat’ e mi të së tashmes: filozofë të pranishëm në vetvete dhe në epokën e tyre.”
“Fundi i filozofisë” dhe “një iluminizëm i ri”
Filozofë që punuan në një kohë rilindjeje, por edhe krize të thellë: në çfarë kuptimi mund të flitet për “fundin e filozofisë” dhe një “iluminizëm të ri”?
“Besoj se katër heronjtë e mi e kishin kuptuar shumë mirë se një lloj filozofie kishte përfunduar. Periudhën që trajtoj në këtë libër (1948-1984) e quaj ‘periudha e Orwellit’, sepse 1984, romani i famshëm distopik mbi totalitarizmin, u shkrua pikërisht në vitin 1948.
Nuk ka pasur asnjë moment në dy shekujt e fundit që bota të mos ketë qenë në krizë; por ajo e ‘periudhës së Orwellit’ nuk ishte vetëm krizë: ishte një moment fillimi të ri.
Iluminizmi, siç shpjegon Adorno, jo vetëm që kishte dështuar në misionin e tij, por ishte bërë shkaku i tmerreve. Pra, filozofia ishte bërë pjesë e problemit; dhe nëse donte të bëhej pjesë e zgjidhjes, duhej medoemos të merrte fund, dhe pastaj të rilindte.”
“Sot, engjëlli i historisë shikon nga e ardhmja”
Në libër ju përmendni imazhin e engjëllit të historisë te Benjamin: ai i kthen shpinën së ardhmes, sheh grumbullin e rrënojave të Luftës së Dytë Botërore, dhe era e progresit nuk e lë t’i mbyllë krahët, por e shtyn përpara.
“Është një imazh i fuqishëm, thotë Eilenberger, që besoj se vlen po aq sot sa në vitin 1945, dy momente ndarjeje e rilindjeje. Por nëse atëherë engjëlli i kthente shpinën së ardhmes për të parë të kaluarën, sot ai është kthyer përballë së ardhmes: edhe tani engjëlli sheh një katastrofë, që këtë herë vjen nga e ardhmja.
Çdo fillim i ri ka nevojë për të paktën tre katastrofa: një politike (në vitin 1945 ishin totalitarizmat), një teknike (atëherë bomba atomike) dhe një metafizike (Shoah). E quaj ‘metafizike’ sepse nuk ekzistonte një gjuhë tokësore për të folur për atë që kishte ndodhur, duhej shpikur nga e para.
Sot kemi të njëjtët elementë: një katastrofë politike (fundi absolut i narrativës liberale të progresit), një teknike (ngritja e inteligjencës artificiale, e cila, edhe pse nuk mendon si ne, është tmerrësisht e ngjashme me ne) dhe një metafizike, që sot quhet krizë klimatike.
Nuk është fizike dhe as politike, dhe mbi të gjitha nuk është çështje (siç thonë disa) e ‘vullnetit të mirë’. Është hera e parë në histori që njeriu ka shkaktuar një katastrofë që do të vijë nga e ardhmja, jo nga e tashmja apo e kaluara, për të na ndjekur dhe për të na munduar.”
“Megjithatë, kam shkruar një libër plot shpresë”
Pamja që del prej kësaj duket e zymtë, si në thënien e bukur, por tragjike, të Adornos: “Nuk ka jetë të drejtë brenda një jete të gabuar.”
“Është e vërtetë, thotë Eilenberger, nuk mund të ketë jetë të drejtë brenda një jete rrënjësisht të gabuar. E megjithatë, unë besoj se, pavarësisht gjithçkaje, kam shkruar një libër plot shpresë.”
Pse?
“Siç thashë, pak kohë më parë (më 22 shtator) u nda nga jeta Jonathan Lear. Nga mendimi i tij, që e admiroj shumë, marr idenë e ‘shpresës radikale’: përballë katastrofës metafizike, kjo është ajo që mbetet. Besoj se kjo shpresë, për ne, qëndron te liria për të menduar në mënyrë të pavarur.
Duke përmendur një frazë të Joseph Ratzinger, ‘Kush beson, nuk është kurrë vetëm’, do të thosha: Kush mendon vetë, nuk është kurrë vetëm. Ja pse kam zgjedhur individë, filozofë, shembuj: që të na shërbejnë si model dhe të na mësojnë të gjejmë zërin tonë.”
“Besimi në arsyen”
Por si mundet arsyeja, instrumenti që, siç thatë, prodhoi Auschwitzin, krizën klimatike dhe tani Gazën, të mbetet përsëri busulla jonë? A është besimi në arsyen një akt besimi, edhe nëse laik?
“Nuk e kam menduar saktësisht në këto terma, por në njëfarë mënyre po. Për më tepër, ‘besimi’ është një term i rëndësishëm edhe për Kantin: besimi i tij racional, që është nevojë e arsyes, është gjithmonë disi transcendental. Sot, ne nuk duhet t’i dorëzohemi idesë se për të dalë nga kriza mund të jemi vetëm dy gjëra: ose shkencëtarë, ose aktivistë.
Mund të jemi gjithashtu filozofë, mendimtarë të pavarur të një iluminizmi të ri. Dhe besoj se kuptimi më i thellë i iluminizmit është kundër-dogmatizmi. Të jesh dogmatik, në çdo fushë, është e papajtueshme me përdorimin e mirë të arsyes.”
“Çdo gjë lejohet?”. Dhe arti si përvojë
Sa i përket anti-dogmatizmit, Paul Feyerabend është i famshëm për moton e tij “anything goes”, gjithçka shkon. Ishte një parim pragmatik, për të mos e penguar përparimin shkencor me paragjykime ideologjike; por me kalimin e kohës mund të ketë sjellë devijime anti-racionaliste, anti-shkencore? Dhe a është shkenca e vetmja mënyrë diskursi që mund të garantojë lirinë e shoqërisë, apo ka alternativa?
“Besoj se filozofia nuk qëndron kurrë në pohimin e fakteve, por gjithmonë në shtrimin e pyetjeve në forma të reja. Në këtë kuptim shpresoj që filozofia e vërtetë të jetë një alternativë e vlefshme: kundër çdo dogmatizmi, si atij shkencor, ashtu edhe atij filozofik.
Disa pozicione liberale, të pakritikuara, pretendojnë se kanë të drejtë vetëm sepse ‘dihet’ që armiku ka gabim: por nuk është kështu që argumentohet dhe mbrohesh në filozofi. Nuk mund të dish paraprakisht kush është në anën e drejtë dhe kush në të gabuarën.”
Arti dhe përvoja estetike
Në libër ju i kushtoni hapësirë edhe artit, përmes veprës së Susan Sontag. Një nga aspektet më tërheqëse të mendimit të saj është rishikimi i konceptit të interpretimit: shpesh, thotë Sontag, interpretimi e redukton veprën e artit në përmbajtjen e saj, dhe pastaj interpreton vetëm atë. A është kështu? A duhet që arti i së ardhmes të ketë një mesazh?
“Përkundrazi! Duhet ta mendojmë Susan Sontag në kontekstin e saj, në një Nju Jork të mbushur me artistë të jashtëzakonshëm: Andy Warhol, Jasper Johns, Mark Rothko…
Të shohësh një Rothko nga afër dhe të pyesësh ‘çfarë mesazhi ka?’ është marrëzi, dhe Susan Sontag e kishte kuptuar këtë shumë mirë. Veprat e artit duhet të na prekin, në një përvojë jo konceptuale, jo diskursive. Sot gjithçka interpretohet si tekst; por njerëzit nuk janë tekste që duhen interpretuar, janë qenie për t’u takuar, për t’u prekur dhe për të na prekur!
Këtu dalin edhe disa linja të fshehta që lidhin librat e trilogjisë: ndikime të papritura mes autorësh shumë të ndryshëm, nga Cassirer te Foucault, nga Wittgenstein te Feyerabend, nga Simone Weil te Susan Sontag. Arti i Sontag është një përvojë transformuese, ashtu si për Weil takimi me Zotin.”
Të mësosh të vdesësh
Në lidhje me përvojat transformuese, ju e titulloni seksionin e fundit të librit me një thënie shumë të thellë të Montaigne: “Të filozofosh do të thotë të mësosh të vdesësh.”
A duhet që filozofia të rizbulojë veten si mënyrë jete, si mjet për të jetuar më mirë? Dhe për të mësuar të jetosh, a është e domosdoshme të mësosh të vdesësh?
“Po, filozofia është edhe arti i të jetuarit. Kemi humbur shumë nga dimensionet e misticizmit, urtësisë, mençurisë së jetës që dikur ishin të lidhura me ushtrimin e mendimit.
Kapitulli i fundit, që flet për vdekjen e protagonistëve të mi, është më plot shpresë nga të gjithë. Ajo që doja të tregoja ishte si vdiqën këta filozofë: me besim, për ta thënë kështu, në një besim të kthjellët e të vetëdijshëm në vetë filozofinë.” / bota.al
