“Në 1967 ka ndryshuar gjithçka. Nuk kemi lindur nga historia, por si pasojë e një ëndërre. Dhe ëndërrat, kur vërtetohen, janë zhgënjim”. Shkrimtari i madh rrëfen konfliktin e 1967, pasojat e tij dhe, pavarësisht gjithçkaje, shpresat e tij”
Në qershor të 1967 Amos Oz sapo kishte mbushur të 28-at, banonte në kibucin Hulda dhe ishte ushtar rezervist në Sinai. Izraeli po fitonte një luftë, të quajtur më pas Lufta e 6 Ditëve, kundër fqinjëve të tij arabë: Egjiptit, Jordanisë dhe Sirisë. Për tri vendet e mundura, rezultati i këtij konflikti qe shkatërrimtar: Egjipti, forcat ajrore e të cilit u shkatërruan brenda pak orësh, simbol i nacionalizmit panarab dhe i frymës antikolonialiste të Abdel Gamal Nasser nuk arriti kurrë ta rikuperojë prestigjin dhe karizmën e tij. Siria doli nga lufta e gjymtuar nga Lartësitë Golan, një lloj ballkoni që dominon veriun e Izraelit dhe nga ku ishte e lehtë tq qëllohej mbi kibucet poshtë në brigjet e Liqenit të Tiberiadës. Jordanisë ju desh që të hiqte dorë nga bregu perëndimor i lumit Jordan, nga qytetet e tij, nga Hebroni dhe Betlehemi, si edhe nga ana lindore e Jeruzalemit, përfshi vendet e shenjta për të tri besimeve monoteiste. Po Izraeli? Izraeli që në 1967 kishte frikën e një shoahu të dytë, asgjësimin e të gjithë popullsisë (të kërcënuar nga Nasser në diskutimet e mbajtura në Radio Kajron), u përfshi nga një valë euforie. Gjeneralët e rinj, të lindur në pjesën më të madhe në Tokën e Izraelit, larg nga ujditë dhe nga poshtërimet e Diasporës, ditën të fitojnë. Por mbi të gjitha vendet bazike të imagjinatës hebraike: Muri i Qarjes, Varri i Rakelës, varret e Patriarkëve të hebronit përfunduan nën kontrollin e izraelianëve. Ja, 50 vjet më parë, po përfundonte historia e një vendi të vogël socialist, paksa i varfër që gëzonte simpatitë e të majtave europiane dhe niste në fakt ajo e një shteti që dominon një popull tjetër (palestinezët), të nënshtruar ndaj hegjemonisë kulturore të kolonëve dhe që nuk është në gjendje të fiksojë kufijtë e veta. Kemi shkuar në shtëpinë e Amos Oz që të flasim për këto 50 vitet e fundit dhe domethënien e tyre.
Çfarë ka ndryshuar në këto 50 vjet?
«Gjithçka. Në 1967 Shteti i Izraelit ishte një lloj eksperimenti. Sot jo më. Por më bren diçka tjetër. Shiko, normalisht shtetet lindin si pasojë e historisë apo e demografisë. Kurse Izraeli u lind si rezultat i një ëndërre. Çdo gjë që lind nga ëndërrat, në momentin në të cilin ëndërra bëhet realitet, bëhet zhgënjim. Mënyra e vetme për ta ruajtur ëndrrën e pastër, për të mos e bërë pis, është të mos e realizosh. Vlen për të gjitha aspektet e jetës njerëzore. Vlen për shkrimin e një romani, për një udhëtim ekzotik, për një fantazi seksuale. Zhgënjimi që provojmë për fytyrën e Izraelit nuk qëndron në natyrën e Izraelit, porn ë natyrën e ëndrrave».
Domethënë një makth?
«Varet për kë. Për mbi 3 milion palestinezë Izraeli është një makth, por jo vetëm për ta. Pushtimi korrupton. Korrupton si pushtuesin, ashtu edhe të pushtuarin. Merr një djalë të zotin, me një arsimim liberal e socialdemokrat dhe vendose të bëjë mbretin e një fshati arab. Besoji detyrën që të vendosë kujt t’i japë ose jo lejen për të shkuar në spital, të hapë një farmaci, të mund të gjejë një vend pune. Besoj se jam i pari që e kam thënë, pak javë pas luftës. Pastaj po citoj Yeshayahu Leibovitz (një filozof i madh, hebre ortodoks, kundërshtar i pushtimit dhe i adhurimit të vendeve të shenjta, shënimi im.). Por ndoshta nuk ka rëndësi se kush qe i pari».
Në fakt ka, pasi në mungesë të ideologjive marrin peshë biografitë.
«Lrë fare. E rëndësishme që 50 vite pushtim kanë nxjerrë nga njerëzit të keqen: urrejtje, racizëm, përbuzje, brutalitet. Ama kujdes, edhe pse po flasim për Izraelin, kjo që po them është një rregull universal, vlen për të gjithë në të gjithë botën».
Le të kthehemi në vitin 1967. Në Izrael jetojnë 2 milion e gjysmë hebrenj. Vendi është i dominuar nga lëvizja laburiste, laike, për të cilën simbolet fetare, në dukje, nuk janë të rëndësishëm. Dëshirohet të ndërtohet një njeri i ri, ushtar dhe bujk, që të mos qahet e të lutet në Jeruzalem në pritje të Mesisë. Shpëtimi qëndron tek puna e krahut, tek plumbi i armëve, jo tek sinagogat dhe vendet e shenjta. Pastaj gurët e shenjtë pushtohen dhe papritmas imagjinata fetare bëhet dominuese: Muri i Qarjes bëhet qendra e e përvojës ekzistenciale dhe kombëtare. Çfarë ka ndodhur?
«Pyetja juaj është e gabuar ose, më mirë, është e gabuar fjala “papritmas”. Imagjinata fetare ishte gjithmonë e pranishme në diskutimim laburist sionist. Qysh në vitet ’20, Gershom Scholem, studiuesi i madh i Kabalës, paralajmëronte socialistët për përdorimin e leksikut mesianik. Shkroi se po luanin me zjarrin. Flisnin për “Shpëtim”, “Epokë të Mesias”. “Tempull të Tretë”. Qenë fjalë dhe fjalorë të dobishëm për të bërë propagandë tek njerëzit e thjeshtë. Fjalë që çdo hebre i kishte mësuar në sinagogë apo në shtëpinë e prindërve dhe që të çonin në lutjet dhe në ëndërrat e “Tempullit pas Kohës”. Problem është se fjalët dhe fjalorët kanë një dinamikë autonome. Ja çfarë ka ndodhur».
Po thoni se një ëndërr, një urim 2000 vjeçar: Vitin tjetër në Jeruzalem, që nënkuptonte vitin tjetër Shpëtimi dhe nuk ishte një program ndërtimi apo pushtimi ushtarak imediat, ka marrë një jetë të veten?
«Fondamentalizmat po rriten kudo: midis kristianëve, muslimanëve, por edhe midis nesh. Ka një sëmundje të re dhe besoj se e kam zbuluar. Kushedi mos meritoj Nobelin për Mjekësinëa. Këto sëmundje e quaj në hebraisht “shakhzeret”, në latinishte të vjetër “reconstructivitis”».
Simptomat?
«Një ditë takoj një intelektual palestinez në Paris. Ka 50 vjet që jep mësim në universitet. Më thotë se është nga Lifta, një fshat afër Jeruzalemit. E pyes: si ka mundësi të jesh nga Lifta, nëse fshati yt është rrafshuar në 1948? Gjyshi dhe babai im qenë nga aty, mu përgjigj. Dua të kthehem në Lifta dhe nuk ka rëndësi as nëse presidenti im do të jetë një hebre, as nuk më intereson ngjyra e flamurit. Aty ishin shtëpitë prej guri, pusi, dhitë, ullinjtë, 300 banorët».
Morali?
«Nuk ka kthim në Lifta, as sikur të gjithë hebrenjtë ta kishin lënë Tokën e Izraelit. Sikur të rindërtohej Lifta, do të kishte 25000 trashëgimtarë të banorëve; një qytet me semaforë, palate 5 katëshe, dy supermarket dhe problem parkimi. Ati intelektual dëshiron të rindërtojë në hapësirë diçka që ka humbur në kohë ».
Vërtet mendoni se mund të hiqet dorë nga nostalgjia?
«Nostalgjia shërben për të shkruar romane, bërë filma, jo për t’u përdorur sikur të ishte bankomat».
Po për sa i përket Izraelit?
«Le të supozojmë se nesër në mëngjes Abu Mazen dhe Ismail Haniye, kreu i Hamasit në Gaza, paraqiten tek Netanyahu me çelësin e Sheshit të Xhamive në Jeruzalem (është vendi ku ngrihej dikur Tempulli, shënimi im.) në dorë dhe i thonë: “E kemi kuptuar se sheshi është juaji. Na jepni kohë për të spostuar xhamitë tona dhe ndërtoni tempullin tuaj”. Mirë po në kohën e Mbretit David në atë vend vinin 25000 pelegrinë. Sot do të vinin miliona. Ku do t’i vendosnim banjot? Po parkimet? Edhe fondamentalistët tanë që ëndërrojnë Tempullin e Tretë janë të sëmurë me reconstructivitis».
Më parë keni thënë se në planin e leksikut sionizmi ka vuajtur gjithmonë nga kjo sëmundje.
«Interpretim i gabuar. Prindërit e mi kanë ardhur këtu të drejtuar nga thënia “Vitin tjetër në Jeruzalem”. Do të kishin mbetur me vullnet në Poloni, Pituani, Rusi, për ta përsëritur edhe 2000 vite të tjera këtë shprehje ritual. Kanë ardhur këtu sepse në Europë kanë nisur të vrasin hebrenjtë. “Reconstructivitis” ishte vetëm kostumi që i është veshur nevojës së gjetjes të një vendi ku të jetohej».
Bauman e quante retrotopi, një utopi e drejtuar nga e kaluara.
«Një intelektual nga Ramallah më tha: “Shikonim dritat nga larg, mendonim se qenë të Xhafës. Pastaj zbuluam se qenë në fakt të Tel Avivit të Madh”».
Le të flasim atëhere për palestinezët. Kur viziton qytetin e Cisjordanisë të krijohet përshtypja e një normaliteti të caktuar. Sikur pushtimi të mos ishte më traumë.
«Shiko dorën time të djathtë. 60 vite më parë kjo dorë lëshonte gurë mbi ushtarët britanikë në Jeruzalem. Tani, nga pikëpamja ekonomike, kishte begati. Britanikët kanë ndërtuar rrugë, spitale, kanë ngritur në këmbë një rrjet shkollash. Qenë pushtues shumë më të mirë nga sa jemi ne me palestinezët. Por çdo herë që kaloja me tim aatë përkrah një ushtari britanik, jo një anglez, por neozelandez 19 vjeçar të veshur me pantallona të shkurtëra, im atë instiktivisht përkulte kokën. Mua më vinte turp dhe për këtë gjuaja gurët».
Të jesh sovran për të pasur dinjitet?
«Në 1948 në Jeruzalem erdhi monedha e parë izraeliane e prerë në Tel Aviv. Ishte shumë e shëmtuar po ta shikoje. Im gjysh e mori në dorë, kishte lot në sy, e puthi dhe e bekoi, megjithëse duke qenë njeri laik. Unë nuk i puth monedha dhe e di se pse? Sepse im gjysh e bëri për mua. Ja, palestinezët kanë nevojë për një gjysh që t’u puthë monedhën dhe një nip që nuk e ka më nevojën për një gjë të tillë».
Kështu keni shpjeguar se sovraniteti kombëtar është kushti për t’u çliruar nga nacionalizmi. Le të kthehemi atëhere në vitin 1967. Pak javë pas Luftës së 6 Ditëve, në një vend të kapur nga një eufori nacionaliste dhe me një sovranitet akoma të pasigurtë, ju me disa intelektualë kibucesh, botoni një libër të titulluar “Siakh lokhamim” (Bashkëbisedim luftëtarësh). Janë dëshmi fëmijësh të kibuceve, që rrëfejnë tmerret e luftës dhe problemet etike me të cilat janë ndeshur ushtarët, të eduktuar në shpirtin e së majtës.
«Kanë qenë muaj të një lloj religjioni militarist me gjeneralët si priftërinj të mëdhenj. Një popull që për 2000 vjet është rrahur, papritmas rroku në dorë një hu dhe mund të rrihte të tjerët: e imagjinoni orgjinë shoviniste? E kuptoni sesa gëzohet në faktin e të qënit të fortë dhe të mund të poshtërosh tjetrin? Ne donim të tregonim në fakt se edhe një luftë e drejtë (sepse ajo e 1967 qe një luftë e drejtë) është mizore».
Libri është sakatuar nga censura ushtarake. I janë hequr të gjitha tregimet mbi pushkatimet e robërve të luftës egjiptianë, mbi shkatërrimin e 3 fshatrave palestineze, mbi djemtë izraelianë që krahasoheshin (në mënyrë të padrejtë) me ushtarët nazistë…
«Censorët kishin një argument të fortë. Konflikti nuk kishte mbaruar. Do të kishte luftëra luftëra të tjera. Djemtë tanë do të kapeshin robër. Unë nuk e ndjeja të merrja përgjegjësinë për një situatë hipotetike në të cilën një prej djemve tanë të pushkatohej nga egjiptianët, sepse unë kisha zbuluar se ne kemi vrarë robër egjiptianë».
Si e mendoni sot?
«Sot nuk e mbroj atë pozicion të atëëhershëm dhe nuk e di se çfarë do të kisha bërë përballë censurës».
Ju ishit ushtar në Sinai…
«Po jë rrëfej diçka të panjohur. Ditën e parë të luftës qëndroja i ulur mbi rërën e një dune. Papritmas na bien bomba mbi kokë. Kthej kokën dhe shikoj se 200 metra më larg ka njerëz që nuk i njoh dhe që po kërkojnë të më vrasin. Nuk kam kërkuar të fshihem, edhe pse kisha frikë. Në të vërtetë doja të lajmëroja policinë… Ja, ky ishte reagimi i vetëm instinktiv normal në luftë. Gjithçka tjetër nuk ishte normale».
Në 1967 të gjithë në Izrael i frikësoheshin një shoahu të dytë…
«Unë nuk mendoja për shoahun, përveçse në kuptimin se duhej luftuar si luanë. Dija në fakt se sikur ushtria egjiptiane të hynte në kibucin tim nuk do të kishte mëshirë për asnjërin prej nesh. E kemi parë në 1948, gjatë luftës së pavarësisë. Ishte ky kujtimi».
Kurse për palestinezët 1948 nënkupton Naqba-n, shkatërrimin e fshatrave; 700000 refugjatët…
«E vërtetë, në 1948 kemi kryer një spastrim etnik: 70% të palestinezëve u është dashur që të lënë territoret të kontrolluara prej nesh. Por ata kanë bërë një spastrim etnik më të kufizuar në numër, por më radikale në thelb: në Jeruzalemin lindor dhe në Cisjordani nuk mbeti as edhe një hebre».
Si e shikoni të ardhmen? Në Cisjordani ka pothuajse 400000 kolonë….
«të lutem, mos më flit për një situatë të “pathyeshme”. E pakthyeshme është një fjalë që më irriton. E përdor si e djathta ekstreme, ashtu edhe e majta radikale për të thënë se izraelianë dhe palestinezë nuk mund të ndahen më dhe se kështu alternativat e vetme janë aparteidi ose shteti dykombësh. Kurse unë jam aq i moshuar sa duhet për të ditur se nuk ka gjëra të pakthyeshme. Nga ana tjetër, Izraeli ka lindur 3 vjet pas mbylljes së Aushvicit, një mrekulli. Kam parë Ariel Sharonin, njeri i djathtë, idhull i kolonëve të shembë vendbanimet në Rripin e Gazës; kam parë De Gaulle të evakuojë 800000 kolonë francezë nga Algjeria dhe Churchill të çmontojë perandorinë britanike. E pakthyeshme është vetëm vdekja, por edhe atë më duhet ta eksperimentoj për të qenë i sigurtë».
(nga L’Espresso)
Përgatiti: ARMIN TIRANA / Bota.al
