RREZIKU I UTOPISE – Kur metoda e organizimit racional të shoqërisë transformohet në një kult “fetar”
Kurthi, siç e ka treguar historia, qëndron pikërisht në këtë “gërmë kapitale”. Kur arsyeja bëhet Arsye. Pra, kur besimi në organizimin racional të shoqërisë transformohet në një kult “fetar” dhe e çon njeriun tek mbretëria verbuese e Utopisë. Një kontradiktë në terma, ajo e arsyes që bëhet utopi: mbi të gjitha duke qenë se një prej instrumentave më efikasë, e nëse duam më fisnikë të arsyes – dyshimi – eleminohet. Nëse, siç thonë, “gjumi i arsyes prodhon monstra”, është gjithashtu e vërtetë që edhe vetë arsyeja mund të prodhojë monstra. Faqet e historisë së njeriut rrëfejnë pikërisht këtë të vërtetë të hidhur, shpesh herë të mohuar, të papranuar, e ndjerë si skandaloze në një shoqëri – e jona – e dhënë pas kultit të shkencës dhe teknologjisë, bijat e dashura të arsyes.
E kaluara jonë e afërt – ‘900 – është shenjuar me ngjyrën e kuqe të gjakut nga dy utopitë racionaliste, pjesë të pranuara ose të sprapsura të Iluminizmit – komunizmi dhe nazizmi. Miliona të vdekur, të bërë shoshë prej një ëndrre të pamundur, asaj për t’ia dalë në ndryshimin e natyrës njerëzore, duke ndërtuar themelet për një shoqëri të re. Racizmi biologjik dhe ai i klasës së nazizmit dhe komunizmit nuk janë megjithatë argument i këtij rrëfimi. Shikimi, në këtë rast, duhet hedhur më pas: në atë periudhë të veçantë të historisë njerëzore perëndimore kur arsyeja u “vesh” me atë gërmën e rrezikshme kapitale. Në sezonin që pa fillimisht të thirret e më pas të realizohet fundi i ancien regime dhe agimi i Revolucionit francez. Jo se duhet të mohohen arritjet e Iluminizmit dhe të Revolucionit francez: fundi i absolutizmit monarkik, shpallja e të drejtave individuale të barazisë dhe lirisë, janë në themelet e shoqërisë sonë demokratike perëndimore.
Megjithatë, ajo që shfaqet e padyshimtë, në historiografinë tonë europiane, është shenjtërimi i “mitit francez” (në dëm të dy revolucioneve të tjerë me më pak skelete në sirtarë, atyre anglosaksonë, “revolucioni i lavdishëm” i shekullit XVII dhe ai amerikan) që kanë dërguar në harresë të vërtetën e teprimeve dhe të marrëzive që lindën prej mitit barazitist dhe racionalist.
Obsesioni utopist nuk është një ekskluzivitet i epokës moderne të Iluminizmit: lashtësia, nga Platoni tek Campanella, ka ofruar fluturime të mrekullueshëm intelektualë mbi organizimin “e përsosur” të shqoërisë. Në praktikë, një qytet si Sparta – ndërtuar ushtarakisht përreth kultit të më të fortit, eleminimit të qytetarëve të paaftë, ndarjes nga familjet të më të rinjve dhe më pas arsimimit dhe stërvitjes së tyre për luftë – ka mishëruar një përpjekje për utopi.
Ajo që është e veçantë në epokën moderne është roli i luajtur nga intelektualët racionalistë në një kontekst të veçantë teknologjik: nëse në të kaluarën ligji i natyrës shihej si një pengesë e pakapërcyeshme, evolucioni teknologjik që nga shembja e ancien regime deri në revolucionin industrial, dhe më tej, i ka lejuar Njeriut që të mundet të përfshijë edhe natyrën në lëndën “e plazmueshme”.
Me Revolucionin francez, roli i inteligjencias bëhet i veçantë, deri në pikën që një personazh si Alexis de Tocqueville, gjigand i mendimit liberal, ndihej i detyruar t’u kujtonte bashkëkohësve të tij se “politikani më i keq ishte gjithësesi më i mirë se sa intelektuali më brilant që vendoste të merrej me politikë”. Politikani duhet që, herët a vonë dhe për vetë rolin e tij praktik, të përballet me realitetin dhe të marrë përgjegjësi; intelektuali utopist, nga ana e tij, harton programe dhe ëndrra që duhet të modelojnë realitetin, shpall një teori të imagjinuar në sallone dhe pretendon se është reale. Nëse faktet bien ndesh me teorinë, atëherë… aq më keq për faktet.
Në vigjilje të Revolucionit
Në sezonin para Revolucionit, Franca ishte pushtuar nga një letërsi utopiste: pamflete, novela, romane (disa me firmat autoritare të Volterit dhe Rusosë) binin si breshër në qytete dhe fshatra. Një prej rezultateve – edhe sot i gjallë në mitin e botës së tretë dhe “alternativ” ndaj sistemit perëndimor – ishte krijimi i një perzonazhi të vecantë: i ashtuquajturi “i egri i mirë”. Moda në sallonet parizienë ishte ajo e lartësimit të “gjendjes së natyrës”: “Lumenj me lotë – shkruan Rino Camilleri tek libri i tij “Monstrat e arsyes” – derdheshin mbi dashuritë e bareshave dhe filozofëve, të ndihmuar nga fshatarë të moshuar që rrezatonin mencuri. Këtyre leximeve u shtoheshin rrëfimet e udhëtimeve të pabërë asnjëherë mes polinezianëve, të imagjinuar, zakonisht të lumtur, sepse ishin në gjendjen e pastër të natyrës. Pra, pa pronë private dhe me gratë e përbashkëta”.
Që përpara “Kontratës sociale” të Rusosë, ishin të tjerë, sot të panjohur, bstseller-at revolucionarë: rrëfime skandalistikë mbi orgji të vërteta apo të imagjinuara të oborrit, në të cilat Luigji XV ishte një maniak seksual, Luigji Xvi një impotent, Mari Antoneta një nimfomane, policia federale rrëmbente fëmijët e kështu me radhë. Një letërsi kjo që, sa më shumë që censurohej prej pushtetit, aq më shumë shitej, pavarësisht shumëllojshmërisë apo jo të akuzave që përmbante. Një vepër e njohur për kohën ishte “Testamenti” i Jean Meslier, që u shpërnda në Francë rreth vitit 1773: titulli lindte nga fakti që autori i veprës, në kohën e shpërndarjes së saj kishte vdekur: kish vrarë veten në moshën 55 vjecare.
“Testamenti” ishte një letër e shkruajtur nga fetari, drejtuar besimtarëve të tij, përmbante zbulime që, në jetë, njeriu nuk do të arrinte t’i bënte asnjëherë: jo për arsye censure (në Francë në atë kohë qarkullonin vepra shumë më të guximshme se kjo) por për shkak të frikës nga vetë komuniteti i tij. Eshtë e pabesueshme, por në qendër të vepërës është urrejtja për fenë, që konsiderohet përgjegjëse për të gjithë të këqiat e botës. Pastaj, ndër të gjithë fetë, Meslier identifikon tek kristianizmi fenë më të keqe dhe më absurde, e cila ka bërë hyjni “një të cmendur, një të marrë, një fanatik të trishtë”. Meslier përpiqet t’u ilustrojë lexuesve të tij perfeksionin në një botë ku feja ishte eleminuar tërësisht. Dy institucione të dëmshëm për njeriun – prona private dhe martesa – nuk do të kishin lindur në këtë lloj bote.
Meslier kërkon eleminimin e pronës private, vënien në dispozicion të bashkësisë të cdo malli që prodhon lumturinë e qenies njerëzore. Sa për martesën, burra dhe gra munden dhe duhet të ciftëzohen sipas një gjykimi të thjeshtë estetik dhe të ndahen me po këtë lehtësi. Disa ekstrakte të “Testamentit” përfunduan në duart e Volterit, i cili ishte entuziast dhe rekomandoi shpërndarjen e tij, duke qenë se libri i Meslier do të kish qenë i dobishëm për të “formuar të rinjtë”. Volteri ishte botuesi i parë i “Testamentit”, edhe pse preferoi ta censurojë nga pasazhët më të dhunshëm kundër fesë. Falë ndërhyrjes së filozofit të zellshëm, teksti u shndërrua në një prej boshteve të kulturës franceze të asaj periudhe aq sa në vitin 1793 – në kulmin e Terrorit dhe gjatë procesit të pamëshirshëm të ckristianizimit – intelektuali Anarcharsis Clootz (“i cili pëlqente të vetëquhej armiku personal i Krishtit”) hodhi propozimin që të ngrihej në Tempullin e Arsyes, me dëshirën e Robespierrit të pakorruptueshëm, një statujë të Meslierit.
Megjithatë, akuza e ashpër kundër fesë që përmbante “Testamenti” frikësoi vetë jakobinët, të cilët e dinin mirë se një farë frymëzimi fetar ishte i nevojshëm për të qeverisur masat: në fakt, Robespierri me shokë krijuan kultin e Qenies Supreme, me liturgji të caktuara. Teksti i Meslier ishte pra një “bibël utopiste” që shenjoi me zjarr imagjinatën kolektive të kohës, dhe u ngulit përsosmërisht në historinë e asaj letërsie të vecantë që, nga “Republika” e Platonit e këtej, kërkonte lumturinë e njerëzve në heqjen e pronës private, në barazinë, në bashkësinë e marrëdhënieve seksuale dhe në qeverinë që i besohet “të diturve”.
Një tjetër vepër me një sukses të jashtëzakonshëm ishte “Kodi i natyrës, ose fryma autentike e ligjeve” i një farë Morelly, prapa të cilit njerëzit kanë menduar të shohin askënd tjetër, vec Diderosë. Pamfleti iu atribua këtij të fundit, i cili në cdo rast nuk e mohoi asnjëherë, përkundrazi i referohej këtij teksti tek shumë prej artikujve të tij të “Encyclopédie”. E shpërndarë në 1775, vepra e Morelly evokon nisjen e fatkeqësive njerëzore me ndërprerjen e gjendjes së natyrës dhe futjen e pronës private.
Rikthimi në gjendjen e lumtur të natyrës, sipas autorit, mund të ndodhë vetëm përmes “progresit të arsyes”, duke futur tre ligje të pakundërshtueshëm: eleminimin e pronës private, punësimin e të gjithë qytetarëve si funksionarë të shtetit dhe veprimtarinë bujqësore të detyrueshme për të gjithë, nga 20 në 35 vjec. Pas kësaj, secili mund të zgjedhë një profesion. I gjithë prodhimi bujqësor i duhet dorëzuar shtetit, i cili do të parashikojë shpërndarjen “sipas nevojave të gjithësecilit”. Tregtia duhej ndaluar absolutisht. Nëse dikush mendon për sistemin kolektivist të epokës staliniane apo Kamboxhian e Pol Potit, e nëse dikush mendon pastaj për miliona të vdekurit që këta “operacione intelektualë” shkaktuan, nuk gabon shumë: konceptimi intelektual i këtyre “ëndrrave” i ka rrënjët në të ashtuquajturin Shekullin e të Iluminuarve.
Utopia e Morellyt vazhdon: të gjithë duhet të jetojnë në qytete (Pol Poti e mendonte ndryshe në fakt: të gjithë duhej të jetonin në fshat, ja përse internoi të gjithë popullsinë në kampe), lagjet e qyteteve duhej të ishin të barabartë, ndërtesat identike, veshjet e qytetarëve duhej të ishin të njëjta (uniformat maoiste janë një pjesë e imitimit të kësaj utopie). Nuk mbaron me kaq: në moshën 5 vjec fëmijët duhet t’u merren prindërve dhe të edukohen nga shteti. “Ligjet e shenjtë” duhet të skaliten në kolona të ngritura në qendrat e qyteteve. Kush shkel ligjin nuk është një kriminel i thjeshtë, por një armik i “ëndrrës” e si pasojë një armik i njerëzimit. Kush kunërshton shpallet i cmendur dhe muroset i gjallë në një shpellë (spitalet psikiatrikë të epokës së Brezhnjevit në BRSS janë një tjetër shembull i përsosur i pasojës logjike që i sheh ata që i kundërvihen projektit të lumturisë socialiste si të marrë, që duhet të izolohen prej shoqërisë).
Vepra utopiste më tronditëse e periudhës para revolucionare në Francë është pa dyshim “Sistemi i vërtetë” i Léger-Marie Deschamps. Një murg benediktin, që kish patur kontakt personal me Rusonë dhe Volterin, Deschamps ishte në një farë mënyre paraardhësi i Marksit: tërësisht i konvertuar në një të Iluminuar, Deschamps lartëson të vetmen gjë ekzistuese: materien. Feja, sipas autorit, e mban Njeriun në injorancë, Zoti është vetëm një projeksion i fantazisë njerëzore. Vetë fjala “Zot” duhet të eleminohet. Njeriu sot jeton keq për shkak të marrëdhënieve sociale të zhvilluara me evolucionin natyror: njerëzimi ka kapërcyer dy faza – atë të egër dhe atë të ligjeve – tani duhet të synojë të tretën, atë të unitetit. Stadi i tretë arrihet duke eleminuar cdo vecanti individuale: prona private (obsesioni i parë i të gjithë utopive), monogamia, specializimi i punës.
Të gjithë qytetarët duhet të flejnë bashkë dhe kështu do të rrëzohen të gjithë tabutë, edhe ajo e incestit. Shoqëria e përsosur e të ardhmes do të shohë të zhduken arti dhe shkenca, gjuha duhet të thjeshtëzohet dhe nuk duhet të shkruhet më (një parashtrim shqetësues ky në veprën e Oruellit, “1984”), duhet të hidhen në zjarr të gjithë librat. Sigurisht, përvec “Sistemit të vërtetë” të Deschamps. Nuk duhet të prodhohen më objekte nga metali, duhet të jetohet në kasolle druri, ushqimi duhet të jetë vegjetarian (një tjetër obsesion i projekteve të ndryshëm utopistë), njerëzit duhet të kenë të njëjtën pamje, dhe duhet të kenë në fytyrë të njëjtën lloj “kënaqësie”, pa të qara, pa të qeshura. Funeralet duhet të eleminohen, që nga momenti që të vdekurit “nuk duhet të na interesojnë më shumë se sa një kafshë e ngordhur”.
Një tjetër mit utopist, këtë herë antirevolucionar, ishte ai i “teknokracisë”: pra qeveria që u besohet teknikëve, një formë e vecantë “të diturish” në një kohë kur teknologjia bëhet gjithnjë e më e rëndësishme. Babai i “teknokracisë” konsiderohet Saint-Simoni: Claude-Henry de Rouvroy, kont i Saint-Simonit, ishte personazh ekscentrik, mjafton të mendosh që bleu katedralen e Notre-Dame, që në fillim u transformua në stallë nga revolucionarët dhe më pas u shkatërrua nga sanskulotët, për të mbaruar punë dhe për ta rrafshuar. Në veprën e tij “Riorganizimi i Shoqërisë Europiane” Saint-Simon teorizon kalimin e njerëzimit në tre stade: i pari ushtarak dhe teologjik, i dyti clirimi nga shtrëngimet feudalë dhe i treti industrial dhe “pozitiv”. Në këtë fazë të fundit, Njeriu duhet të udhëhiqet nga filozofët. Qeveria është një e keqe e domosdoshme: duhet të jenë industrialistët që udhëheqin shoqërinë, që do të ekzaminojnë propozimet dhe bilancet, dhe më pas do të alokojnë shumat për të realizuar veprat.
“Të gjithë kombet e Europës – shkruan Saint Simoni – duhet të qeverisen nga një Parlament kombëtar dhe të kontribuojnë për formimin e një parlamenti të përgjithshëm që të vendosë për interesat e përbashkët të shoqërisë europiane”. Pra, burokracia e sotme europiane, në mënyrë profetike, gjendet në penën e Saint Simonit. Në veprën e tij “Mendime për masat që duhen marrë për t’i dhënë fund revolucionit”, Saint Simon kompletoi utopinë e tij: një superqeveri botërore do të përbëhej nga tre Dhoma: ajo e Shpikjeve, drejtuar nga inxhinierë; ajo e Kërkimit, drejtuar nga shkencëtarë; ajo e Zbatimit Praktik, drejtuar nga industrialistë. Propaganda do të realizohej nga dy Akademi, ajo e Arsyes (ja pra, me A të madhe) dhe ajo e Ndjenjës.
Kryeqyteti i kësaj superqeverie botërore duhej të ishte Roma, ku do të vendosej një Papë “fizikan”. Në Romë duhej të ngrihej një mauzoleum për shkencëtarin Njuton, një vend për pelegrinazh të detyrueshëm të qytetarëve. Aty-këtu, në Europë do të ngriheshin si kërpudha Tempuj të Njerëzimit. Saint Simoni vdiq pas një përvoje në cmendinë dhe një tentative për vetëvrasje.
Utopia nuk ka epokë
Disa shembuj realizimesh utopike, pak të njohur, ia vlen të përmenden. Edhe pse duket se cojnë në përmbushje të gjithë mitet e lashtë utopikë. Një kërcim pas në kohë, në shekullin XVI, na con në qendër të MittelEuropës, në ato toka ku Reforma protestante solli ndryshime të mëdhenj pozitivë në marrëdhënien mes lirisë dhe fesë dhe mes kulturës dhe individit, por ku nga ana tjetër zëvendësimi i direktivave romake do të sillte forma “herezish” dhe utopish puritane delirante. E pamundur të mos përmendësh rastin e Jan Bockelson (ose Beukels), tavernier nga Leida, një qytezë në zemër të Gjermanisë. Bockelson, brenda një viti, do të bëhej nga një anonim i dështuar, në një “sovran” në krye të një utopie të realizuar që parashikon, përpara një vetëvrasjeje kolektive, krijimin e një regjimi social ku rendi natyror dhe traditat kristiane përmbysen, por jo pa kaluar fazat që në këtë pikë mund t’i përcaktojmë si “tradicionale”: përbashkësia e mallrave dhe grave, barazitizmi dhe incesti.
I lindur nga një marrëdhënie jashtëmartesore dhe me origjinë holandeze, Bockelson largohet që i ri nga Leida, bredh Europën, për t’u kthyer më pas dhe kryer tre veprimtari: rrobaqepës, tavernier dhe tutor. Pavarësisht kësaj, arrin të martohet me një grua të pasur dhe ia dedikon gjithë kohën e tij kotësive, duke shkruar poezi të pahijshme. Në Leida, Bockelson njihet me furrtarin Jan Matthys, edhe ai holandez, themelues i sektit anabaptist të Melkioritëve. I elektrizuar nga oratoria e mikut, Bockelson vendoset në qytetin e Munster për të predikuar “lajmin e mirë”. Ai prezantohet si “profet” dhe, me sa duket qëllon në vendin e duhur, në momentin e duhur: janë vite të një histerie kolektive, përvecse fermenti kulturor, ku predikimet protestantë alternohen me trazira, zjarrvënie, masakra.
Kështu, rrobaqepësi merr pushtetin në qytet dhe jep sinjalin e shkatërrimit. Natyrisht, fillohet nga kishat dhe nga më e rëndësihmja e të gjithave, Katedralja. Konsakrimi i pushtetit të ri bëhet me një rit shkatërrimtar: thyhen vetratat e Katedrales, ora e madhe hidhet përtokë, njolloset me jashtëqitje njerëzore biblioteka e pasur me libra kristianë, i gjithë koleksioni i librave të para 1500-ës hidhet në mes të flakëve. Pas shkatërrimit të kishave, vjen ndërhyrja në toponime, pas kësaj ndalimi i muzikës, me shkatërrimin e të gjithë instrumentave muzikorë dhe lojërave të shoqërisë. Xhevahirët ndalohen dhe konfiskohen: kush kapet që zotëron të tillë dënohet me vdekje. E gjithë shoqëria – gra, të moshuar, përfshirë dhe fëmijët – duhet të stërvitet për luftë.
Fëmijët bredhin rrugëve të qytetit me qëllimin e vetëm që t’u tregojnë rojeve ata që mbajnë shirita, kopsa apo cfarëdolloj zbukurimi: ata që kapen, kanë një dënim të vecantë: i pritet një pjesë e kokës. E drejta penale parashikon dënimin me vdekje për ata që blasfemojnë, për ata që kritikojnë pushtetin, për ata që nuk u binden prindërve, apo bashkëshortit, për ata që bëjnë thashetheme, për ata që kryejnë tradhëti dhe ata që nuk ndjekin normat higjienike të Testamentit të Vjetër. Kullat dhe ndërtesat shumë të larta shemben, skuadra “apostujsh” vijnë vërdallë në qytet duke fshikulluar joaktivët, me lejën edhe për t’u futur në banesa për të verifikuar nëse brenda tyre qytetarët “praktikojnë virtutet”. Martesat shpallen të pavlefshme, gratë duhet të rimartohen të gjitha, edhe të moshuarat, njeriu që lë shtatzënë një grua duhet të martohet me një tjetër e kështu me radhë, për divorcin burri ka të drejtën e refuzimit të njëanshëm.
Bockelson është mbreti i padiskutueshëm i qytetit, i emëruar nga Zoti vetë dhe i frymëzuar prej tij, ai ka 16 gra. Dhe i pret kokën me duart e tij vajzës që ka refuzuar të bëhet e shtatëmbëdhjeta. Ky regjim makthi – që të kujton nga afër marrëzitë e talebanëve në Afganistan – premton të eksportojë utopinë e tij edhe jashtë. Regjimi vetëquhet “Sioni i ri”.
Peshkopi Franz von Valdeck vihet në krye të një ushtrie që rrethon Munsterin: për dy vite, qytetarët e rrethuar rezistojnë, të detyruar nga një regjim që arrin marrëzinë më të lartë, terrori shfrenohet brenda mureve, uria con në kanibalizëm ndërkohë që mbreti shtron bankete bashkë me gratë e tij të shumta. Në 25 qershor 1535, rrethimi më në fund ia del, disa dezertorë i lejojnë armikut të hyjë në qytet: të gjithë anabaptistët ekzekutohen, në disa shtëpi gjenden eshtra fëmijësh në shëllirë, të përgatitur nga prindërit për të shuar urinë e fëmijëve më të rritur.
Bockelson gjendet i fshehur, torturohet, ai heq dorë nga kredoja e tij në këmbim të faljes së jetës, premton të rikonvertojë të gjithë anabaptistët duke përdorur “prestigjin e tij”. Por ekzekutohet. Edhe më herët dhe për tre shekuj – nga XIII në Xvi – gjithmonë në MittelEuropë u përhap sekti i Vëllazërisë së Frymës së Lirë (në të cilën mendohet se ishte pjesëtar edhe piktori i famshëm Hieronymus Bosch): nga qyteti i Këlnit, ky sekt u përhap në të gjithë kontinentin: rregulli numër një ishte Ataraksia e arritur përmes pendesave të vazhdueshme. Pasi hiqnin dorë nga gjithcka, anëtarët mund të konsideroheshin “të pastër” dhe jepnin gjithcka: në praktikë ndiheshin superiorë ndaj njerëzve dhe ndaj vetë Zotit.
Prej këtu, një sjellje krejt e zhveshur nga etika: përsosmëria arrihej përmes mungesës absolute të keqardhjes: gënjeshtra, mashtrimi, vrasja, incesti, sodomia, gjithcka që shihej si “e shenjtë”. Të vështirë për t’u identifikuar në shoqëri pikërisht për dedikimin ndaj artit të gënjeshtrës, anëtarët e Frymës së Lirë ishin një rrezik serioz. Edhe më i hershëm, në shekullin XII, dhe më i famshëm, ishte sekti i Katarëve, përgjegjës për një prej herezive më të fshehtë: ata e konceptonin botën si një teatër të luftës mes dy parimeve, atij të Shpirtit, mirëbërës dhe të Materies, keqbërës. Tek materia përfshiheshin trupi, që meritonte cdo përcmim. Ceremonia e “melioramentum”-it i lejonte që të arrinin kategorinë e “të përsosurit”, përmes heqjes dorë nga seksi dhe ushqimi dhe, sic mund ta marrë kollaj me mend cdo njeri i shëndoshë mendërisht, vdekjes.
Katarët “e bazës” bënin jetë normale, frekuentonin të njëjtat kisha si kristianët, por mbështesnin “të përsosurit”. Parimi bazë i kësaj herezie ishte mospranimi i Njeriut dhe trupit të tij, e si pasojë ndalimi i rikrijimit: me fjalë të thjeshta, Njerëzimi duhej të merrte fund. Një marrëzi e tillë nuk mund të shtypej në mënyrën më brutale nga Kisha zyrtare, përmes inkuizicionit. Pra, kur flitet për Inkuizicion duhet bërë dallim i qartë i arsyeve që, pjesërisht, e shkaktuan. Përvec viktimave të pafajshme të inkuizicionit (të parët hebrenjtë) ka edhe anëtarë të herezive të mara që, nëse do të hidhnin rrënjë (dhe katarizmi po ia dilte, duke luajtur me denoncimin e pasurisë dhe korruptimit të Kishës zyrtare, duke u larguar kështu nga mësimet e Ungjillit) do të sillnin fundin e kristianizmit dhe fatkeqësi të pallogaritshme.
Ky udhëtim pas në kohë u krye për të demonstruar se si rreziku i Utopisë është një konstante e historisë së njerëzimit, dhe sic mund të lindë prej mendimit racional, pozitivist dhe antifetar dhe, në të njëjtën kohë, nga fanatizmi fetar (i cdo lloj besimi) me gjurmë puritane. FERRUCCIO GATTUSO
/StoriainNetwork/
