I the vetes pesë minuta, por tani kanë kaluar dy orë. Gishti yt lëviz para se të mendosh. Algoritmi nuk ka fillim, nuk ka fund, vetëm përmbajtjen e radhës, një video që luhet në ekran.
Por algoritmi ishte tashmë gati për ty. Ngjyrat, zëri, titulli. Ishte aty përpara se ti ta kuptoje që e doje.
Një pauzë, një hezitim, një sugjerim tjetër shfaqet. Ti vazhdon të lëvizësh, jo sepse do, por sepse alternativa është qetësia. Dhe algoritmi nuk krijon dëshirë.
E parashikon, e formon, e rikthen përpara teje, përpara se ta njohësh.
Diku jashtë këtij ekrani, koha vazhdon.
Por këtu, brenda kësaj tij, koha shpërbëhet. E kaluara është një kujtim lëvizjesh të mëparshme të ekranit. E ardhmja është sugjerimi i radhës. E tashmja është vetëm një kalim, një njoftim.
E zbehtë, e largët, por e njohur. Një kujtim i diçkaje të harruar. Ti duhej të bëje diçka tjetër, apo jo?
Duhej të ndaloje. Por lëvizja e ekranit përthith hezitimin tënd. Përthith dyshimin. Të përthith ty.
A është kjo robëri? Nëse po, ku janë hekurat?
Je i lirë të largohesh. Në çdo moment, mund të shtypësh një buton, të rrëshqasësh, të dalësh. Por njohja e arratisë nuk përkthehet në largim.
Diçka të mban këtu. Diçka më e thellë se varësia. Algoritmi nuk kërkon bindje. Ai kultivon njohjen. Nuk ndëshkon largimin. Siguron kthimin. Një moment qetësie.
Ti shikon ekranin. Për herë të parë, pas sa kohësh? Një minutë? Një orë?
Nuk ka rëndësi. E vetmja gjë që ka rëndësi është momenti tjetër, rifreskimi tjetër.
Ekrani pulson butësisht.
Ti po e pret. Ai po të pret ty. Ti i thua vetes se e ke ti kontrollin.
Por çfarë është kontrolli kur çdo veprim është i parashikuar? Dhe kur çdo hezitim ushqen ciklin, ti nuk je një i burgosur. Je një pjesëmarrës. Por pjesëmarrja nuk është e njëjtë me lirinë e veprimit.
Një ndalesë e fundit. Mjaftueshëm e gjatë për të kuptuar thellësinë e ciklit. Mjaftueshëm e gjatë për të kuptuar se sugjerimi i radhës është tashmë aty, duke të pritur. Gjithmonë ka qenë.
Qyteti ishte kopshti zoologjik i parë.
Kur njerëzit ndërtuan qytetet, ata nuk ndërtuan vetëm shtëpi. Ndërtuan hierarki, struktura kontrolli, sisteme për të rregulluar lëvizjen, për të diktuar sjelljen, për të imponuar rregullin. Jo me zinxhirë, por me rutinë, pritshmëri dhe forcën e heshtur të së njohurës.
Në natyrë, mbijetesa ishte e drejtpërdrejtë. Gjuaj, mblidh ushqim, mbrohu, riprodhohu.
Në qytet, mbijetesa u bë diçka tjetër. Një performancë. Një negociatë e simboleve, statusit, pasurisë, influencës. Lufta nuk ishte më për ushqim apo strehë, por për njohje brenda një sistemi abstrakt.
Desmond Morris e quajti atë “Kafazi i Njeriut”. Një habitat ku instinktet që i kishin shërbyer njerëzimit për shumë mijëvjeçarë – konkurrenca, dominimi, tribalizmi – u shtrembëruan nga një mjedis artificial.
Këtu, njerëzit nuk luftonin më për tokë, por për pushtet brenda hierarkive të krijuara.
Lideri nuk ishte më i forti, por më i dukshmi. Më strategjiku, më i afti për të lundruar në sisteme të ndërtuara jo nga natyra, por nga të tjerë të burgosur.
Michel Foucault e përshkroi disiplinën jo si një forcë të jashtme, por si diçka që operon brenda individit, duke e formësuar pa vetëdije.
Qyteti ishte mekanizmi i parë i këtij lloji, një hapësirë ku kontrolli u end brenda strukturës së jetës së përditshme.
Nuk kishe nevojë të detyroheshe të përshtateshe. Ndodhte automatikisht. Lëvizje brenda kufijve të padukshëm, ndiqje rregulla të heshtura, kryeje rituale pajtimi të maskuara si ambicie, etikë sociale, aspiratë personale.
Por, pavarësisht mureve të tij, qyteti ende kishte dalje, rrugë që të çonin larg tij, drejt pyjeve, oqeaneve, hapësirave përtej ndikimit të tij. Dikur mund të imagjinoje se kishte një “jashtë”.
Por pastaj kufijtë ndryshuan dhe mbyllja u zhduk. Kontrolli nuk kishte më nevojë për mure, rrugë apo hapësirë fizike. Nuk kishte nevojë të imponohej. Mjaftonte të sugjerohej.
Dikur lëvizje mes strukturave të gurit, metalit dhe ligjit. Tani lëviz mes strukturave të informacionit, ndërfaqeve, cikleve të parashikuara të angazhimit.
Qyteti u ndërtua rreth teje. Mbyllja e re është ndërtuar brenda teje.
Nuk ecën në rrugët e saj. Ti lëviz me gisht nëpër korridoret e saj.
Nuk ngre sytë nga kullat e tij. Zbret nëpër algoritme.
Nuk kërkon për atë që të duhet. Të jepet ajo që është zgjedhur tashmë për ty.
Ndryshe nga qyteti, këtu nuk ka “jashtë”. Kafazi i parë ishte një vend. I dyti është një proces.
Nëse nuk mund t’i shohësh hekurat e kafazit, kjo ndodh sepse ato lëvizin bashkë me ty.
Kafazi Dixhital nuk të kufizon. Të udhëzon. Nuk kërkon. Sugjeron. Nuk ka nevojë për mure, sepse arkitektura e tij është e lëngshme, lëvizëse, e riformësuar në kohë reale.
Nuk kontrollon përmes kufizimit, por përmes pjesëmarrjes. Qyteti kishte ligje. Kafazi Dixhital ka algoritme.
Ti nuk lundron në këtë hapësirë. Ajo lundron tek ti. Shiriti i kërkimit përfundon mendimet e tua përpara se t’i shkruash. Rrjedha përshtatet përpara se të kuptosh çfarë po kërkon. Rekomandimi i radhës shfaqet përpara se të jesh gati për një tjetër.
Siç thoshte dikur Marshall McLuhan: “Mediat nuk janë thjesht mesazhi, ato janë vetë përvoja jote e realitetit.”
Teknologjia nuk është thjesht një mesazh, ajo formëson mënyrën se si mendon, mënyrën se si e përjeton botën.
Televizioni ndryshoi perceptimin duke e ngjeshur realitetin në imazhe.
Interneti bëri më shumë. Ai nuk e thjeshtoi realitetin. E zëvendësoi atë.
Jean Baudrillard paralajmëroi një botë ku ndryshimi mes reales dhe të simuluarës zhduket. Ai e quajti hiperrealitet. Kafazi Dixhital nuk është një simulim i realitetit. Është një version i përmirësuar.
Një realitet i kuruar me algoritme, ku ajo që shihet, komentohet dhe përjetohet nuk është më çështje e zgjedhjes së lirë, por e një procesi të përzgjedhjes nga algoritmet. Bota nuk shpaloset në mënyrë organike. Ajo renderohet.
Ndryshe nga qyteti, që formësoi sjelljen njerëzore përmes afërsisë dhe strukturave sociale, Kafazi Dixhital funksionon përmes parashikimit. Nuk ka nevojë të imponojë rregulla, sepse tashmë ka mësuar se çfarë do të bësh më pas.
Çdo veprim e ushqen sistemin. Çdo hezitim e rafinon modelin e tij. Çdo ndërveprim e bën atë më efikas në formësimin e hapit të radhës.
Prandaj Kafazi Dixhital nuk ndihet si robëri. Duket si personalizim. Ai bëhet vetë ajo që të mban këtu. Një qytet ka rrugë fikse. Kafazi Dixhital nuk ka.
Rruga lëviz nën këmbët e tua, duke u përshtatur, duke të devijuar, duke optimizuar rrugëtimin tënd për maksimalizimin e angazhimit.
Nuk po të mbajnë në vend. Po të shpien përpara, më thellë, më larg, drejt një hapësire që zgjerohet për të të përfshirë.
Nuk je i bllokuar. Je i akomoduar. Mund të shkosh kudo, por gjithmonë do të rikthehesh.
Nuk je më brenda Kafazit Dixhital. Je pjesë e makinerisë së tij.
Në qytet, lëviz nëpër hapësirë fizike, duke naviguar struktura të ndërtuara për të organizuar shoqërinë. Tani, shoqëria është struktura që të navigon ty.
Çdo veprim, çdo klikim, çdo hezitim, çdo pauzë është një input, një pikë të dhënash, një rafinim i sistemit që të njeh më mirë se sa e njeh ti veten. Hap një aplikacion, shfaqet një video e re, ndryshe, por e njohur. Një njoftim, një trend, një produkt i rekomanduar.
Këto nuk janë zgjedhje në asnjë kuptim domethënës. Janë përzgjedhje brenda një sistemi të mbyllur, rrugë të paracaktuara për t’u ndjerë si spontane. Sa më gjatë të angazhohesh, aq më e padukshme bëhet ndërhyrja.
Dhe çfarë është parashikueshmëria, nëse jo një formë kontrolli?
Çdo postim, çdo koment, çdo pasqyrim i kuruar i vetes është i optimizuar për një audiencë të padukshme. Nuk po shprehesh, po performon.
Por për kë? Nuk ka audiencë në kuptimin tradicional. Ekziston vetëm pasqyra algoritmike, që reflekton një imazh të vetes tënde të modeluar, të rafinuar dhe të paketuar për angazhim.
Performanca nuk mbaron, sepse nuk ka një skenë. Ka vetëm një fluks të pandërprerë, një cikël të pafund optimizimi. Një vetvete që duhet të mirëmbajë ekzistencën e saj, ndryshe zhduket. Baudrillard paralajmëronte për një botë ku simulimet zëvendësojnë realitetin.
Kafazi Dixhital është diçka më tinzare. Është një botë ku simulimi dhe realja bëhen të padallueshme, ku identiteti yt nuk është më diçka që e ndërtove vetë, por diçka e ndërtuar për ty, nga një sistem i projektuar për të siguruar që kurrë të mos ndalosh së ushqyeri atë.
Por ky nuk është një burg. Një burg ka mure, ka roje, ka një “jashtë”. Kjo është diçka tjetër. Është një habitat që përshtatet me ty, ku çdo ndërveprim ngushton lakun, rafinon sistemin, optimizon përvojën tënde për të siguruar që të qëndrosh. Jo sepse je i detyruar të qëndrosh, por sepse largimi nuk ka më kuptim.
I thua vetes se je i lirë. Po çfarë është liria, kur çdo vendim është parashikuar më parë? Dhe nëse kjo nuk është robëri, atëherë pse nuk mund të ndalosh?
Ritualet e çiftëzimit në Kafazin Dixhital nuk udhëhiqen nga instinkti. Ato orientohen nga sistemet e renditjes, matësat e angazhimit dhe dukshmëria algoritmike.
Desmond Morris vinte re se në robëri, kafshët zhvillojnë sjellje riprodhuese të shtrembëruara. Të privuar nga presionet natyrore të përzgjedhjes, ose bëhen hiperseksuale, ose krejtësisht të painteresuara seksualisht. Disa përsërisin sjellje të sforcuara, obsesive të joshjes, të tjerët tërhiqen tërësisht.
Instinktet e tyre, të formuara nga mijëra vite evolucion, dështojnë në kushte artificiale. Njerëzit nuk janë ndryshe. Ti nuk takon më askënd. Ti filtrohesh, renditesh dhe shfaqesh bazuar në modele të padukshme për ty.
Aplikacionet e takimeve nuk lidhin njerëzit. Ato optimizojnë angazhimin. Çdo rrëshqitje, çdo hezitim, çdo mesazh i dërguar apo i injoruar e rafinon algoritmin, duke siguruar që ajo që do të shohësh më pas do të të mbajë mjaftueshëm gjatë për t’u kthyer prapë.
Kjo nuk është përzgjedhje natyrore. Kjo është përzgjedhje algoritmike.
Pasojat janë të matshme. Studimet tregojnë se një përqindje e vogël e meshkujve marrin shumicën dërrmuese të vëmendjes në aplikacionet e takimeve, ndërsa shumica marrin pak ose aspak.
Gratë, përballë opsioneve të pafundme, përjetojnë paralizën e zgjedhjes, ndjesinë se dikush më i mirë mund të jetë vetëm një scroll më tutje.
Nietzsche shkruante për vullnetin për pushtet, ideja se gjithë jeta kërkon zgjerim, dominim të mjedisit të saj. Por në Kafazin Dixhital, pushteti nuk është më fizik. Është dukje.
Ata që renditen më lart, kanë zgjedhje të pafundme. Ata që renditen më poshtë, zhduken. Por për ata që e gjejnë veten jashtë favorizimit të algoritmit, shfaqen alternativa: Shokë të krijuar nga Inteligjenca Artificiale, intimitet virtual, marrëdhënie parasociale, krijimi i një shoqërie që nuk kërkon asnjë lloj risku, reciprociteti apo vulnerabiliteti.
Morris vinte re se nëpër kopshtet zoologjike, kur kafshët nuk mund të çiftëzoheshin natyrshëm, ato e orientonin instinktin e tyre tek zëvendësues artificialë. Njerëzit bëjnë të njëjtën gjë.
Ne kemi krijuar forma të reja të intimitetit, ato që simulojnë lidhjen pa e kërkuar atë realisht.
Dhe kështu, në një epokë të super-lidhshmërisë, vetmia arrin nivele rekord. Platformat e krijuara për të bashkuar njerëzit, në fakt kanë krijuar tërheqje të shtresëzuar, dhe refuzim të automatizuar.
Iluzioni i zgjedhjes fsheh mungesën e lidhjes. Dhe algoritmi vazhdon të shikojë, të mësojë, të përmirësohet. Nuk po kërkoje dikë, po kërkoje diçka.
Kafazi Dixhital e ka vendosur tashmë se çfarë do të gjesh. Ai nuk formëson thjesht dëshirën, ai krijon konflikt. Në natyrë, mbijetesa varej nga kohezioni fisnor, aftësia për të njohur aleatët, për të mbrojtur grupin dhe për të dalluar mikun nga armiku.
Arthur Keith argumentonte se njerëzit nuk evoluan vetëm për të bashkëpunuar, por edhe për t’u ndarë, për të formuar grupe të ngurta të “ne” dhe “ata” si mekanizëm mbijetese. Kafazi Dixhital nuk e ka fshirë këtë instinkt, e ka përsosur atë. Në botën fizike, fisnorja kishte kufizime – gjeografi, përvoja të përbashkëta, nevoja për bashkëpunim. Këto forca e zbutnin ndarjen.
Por në Kafazin Dixhital, këto kufizime nuk ekzistojnë më. Këtu, fisnorja është e pafundme, e pakufizuar.
Mediat sociale nuk i lidhin njerëzit, i rendisin ata, duke i shtyrë drejt grupeve që do të forcojnë botëkuptimin e tyre, do të shpërblejnë zemërimin e tyre dhe do të legjitimojnë frikërat e tyre.
Sa më ekstrem të jetë identiteti, aq më e ngushtë lidhja. Sa më e ngushtë lidhja, aq më e madhe armiqësia ndaj të jashtmëve. Konflikti nuk është më një aksident, është një produkt i krijuar.
Dhe ky nuk është një defekt i sistemit – ky është vetë sistemi. Michel Foucault shkruante se pushteti nuk mbahet, ai ushtrohet. Nuk imponohet nga sundimtarët apo institucionet, por nëpërmjet gjuhës, diskursit dhe vetë strukturës.
Kafazi Dixhital operon mbi këtë parim. Nuk ka nevojë të detyrojë njerëzit të futen në mure ideologjike. Ai i lejon ata të ndërtojnë muret e tyre dhe siguron që ata të mos duan të largohen kurrë.
Çdo cikël zemërimi, çdo polemikë virale, çdo eleminim masiv, nuk janë momente kulturore spontane – janë rezultate algoritmike.
Postimet që të zemërojnë më shumë janë ato që kanë më shumë gjasa të shfaqen në newsfeed-in tënd. Idetë që urren më shumë do të paraqiten para teje, jo për të të sfiduar, por për të garantuar angazhimin tënd. Sa më gjatë të qëndrosh, aq më shumë debaton, aq më thellë futesh në enklavën ideologjike të grupit tënd.
Sistemit nuk I bëhet vonë për atë që beson. I bëhet vonë që, vetëm ta besosh aq fort sa të mos largohesh kurrë. Kështu, Kafazi Dixhital krijon fusha lufte të pafundme për perceptimin.
Jo për tokë apo mbijetesë, por për vetë kuptimin e gjërave. Identiteti nuk është më diçka që zbulohet, por diçka që caktohet, përforcohet dhe komercializohet.
Nuk e zgjedh ti fisin tënd, ai të zgjedh ty. Të shtyn më thellë. Të radikalizon, jo me dhunë, por përmes vetë arkitekturës së rrjedhës së informacionit. Çdo grup e sheh veten si të sulmuar. Çdo grup e sheh veten si rezistencë ndaj dominimit.
Por nëse të gjithë janë të shtypur, kush është shtypësi?
Ndoshta nuk është një person, një qeveri apo një ideologji. Ndoshta është vetë sistemi, algoritmi që të ushqen me armikun tënd, që kuron zemërimin tënd dhe siguron që lufta të mos përfundojë kurrë.
Një luftë pa fitues. Një luftë e projektuar për të mos u fituar kurrë.
Pyetja e madhe e arratisjes prej aty, endet nëpër skajet e Kafazit Dixhital. Ajo shfaqet në momentet e lodhjes, kur rrotullimi i pafund fillon të ndihet si mbytje dhe jo si stimulim. Kur bisedat shemben nën zhurmë statike, kur iluzioni i zgjedhjes fillon të ndihet siç është në të vërtetë – një lak!
“Mund të largohesh”, i thua vetes. Porta e daljes është aty. Një buton, log-out, një vendim për t’u shkëputur.
Por pothuajse askush nuk e bën. Heidegger paralajmëronte se teknologjia nuk është thjesht një mjet, por një forcë që ripërkufizon vetë kushtet e ekzistencës njerëzore.
Kafazi Dixhital nuk e imponon praninë e tij. Ai zhduk alternativat. Nuk kërkon pjesëmarrje. E bën mospjesëmarrjen të pakuptimtë. Në botën fizike, të largoheshe do të thoshte të ikje tutje, të ndaje rrugët, të këpusje lidhjet me sistemin që të mbante.
Po ku mund të shkosh kur sistemi nuk është një vend, por një proces i rrënjosur brenda vetë mendimit tënd?
Iluzioni i ndarjes shembet kur kupton se largimi nuk është thjesht një akt tërheqjeje, por të bën të padukshëm. Kjo nuk është një metaforë. Është një funksion i vetë arkitekturës.
Në momentin që shkëputesh, algoritmi të harron. Prania jote zbehet nga rrjedhat, dukshmëria jote bie, ekzistenca jote dixhitale kalbet. Në një botë ku vëmendja është monedhë, harrimi është një lloj vdekjeje.
Dhe kështu, zgjedhja nuk është midis lirisë dhe robërisë, por midis të qenit i dukshëm dhe të qenit i fshirë. Zygmunt Bauman e përshkroi modernitetin si të lëngshëm, një botë ku asgjë nuk është e fortë. Një botë ku identitetet, marrëdhëniet dhe institucionet ekzistojnë në një gjendje të përhershme shpërbërjeje.
Kafazi Dixhital e përshpejton këtë deri në ekstrem. Nuk është një kafaz, sepse një kafaz është i fiksuar. Është një oqean – që lëviz, është i pafund, i pashmangshëm. Jo sepse të mban brenda, por sepse nuk ka një breg në të cilin mund të mbërrish.
Qyteti mund të braktisej, puna mund të lihej, ideologjia mund të refuzohej. Por në Kafazin Dixhital, arratisja nuk është një akt. Është një rënie në parëndësi.
Edhe ata që pretendojnë se i rezistojnë sistemit, minimalistët dixhitalë, idealistët që qëndrojnë në hije, ata që thonë “u çlirova”, janë gjithësesi të formësuar prej tij. Mungesa e tyre matet. Heshtja e tyre arkivohet. Rebelimi i tyre shndërrohet në një tjetër pikë të dhënash.
Kafazi Dixhital nuk ndëshkon largimin. E përthith. E paketon. E ripërfshin si përmbajtje. Atëherë, pyetja e duhur nuk është “si të shpëtojmë”, por “nga çfarë po shpëtojmë?” Dhe nëse nuk ke ku të shkosh, a ka ekzistuar ndonjëherë një “jashtë”?
Ti mendon se ke arritur fundin. Por Kafazi Dixhital nuk lejon përfundime. Struktura e tij është përsëritëse, natyra e tij është e pafundme. Ai nuk zgjidhet, nuk rifreskohet, nuk mbyllet – por zgjerohet. Mund të ndalosh së dëgjuari tani. Mund të mbyllësh aplikacionin, të largohesh. Por çfarë vjen më pas?
Një tjetër njoftim. Një tjetër sugjerim. Një tjetër algoritëm që parashikon diçka që ndoshta dëshiron ta dëgjosh, ta shohësh, ta blesh, ta besosh.
Edhe në këtë moment, pauza e shkurtër përpara se të vazhdosh është parashikuar.
Kjo është e vërteta që mbetet pezull. Arratisja nuk ishte kurrë çështja e vërtetë. Çështja ishte gjithmonë pjesëmarrja. Michel Foucault shkroi se pushteti nuk është një forcë e jashtme, diçka që të shtyp nga sipër. Pushteti është në vetë rendin e gjërave.
Kafazi Dixhital nuk ka nevojë të të burgosë, sepse nuk është diçka e ndarë nga ti. Është ndërtuar nga veprimet e tua, nga impulset e tua, nga dëshirat e tua. Po aq sa është një krijim i zakoneve të tua, është edhe i korporatave që përfitojnë prej tyre. Nuk ka roje. Nuk ka arkitekt të këtij vendi.
Ekziston vetëm sistemi – i adaptueshëm, i ushqyer nga angazhimi, duke u rafinuar moment pas momenti. / Deeper Thinking – Bota.al
