Giuseppe Fantasia
Në Marsejë, më shumë se sa ecën, rrëshqet. Si mbi një gjuhë që nuk është kurrë vetëm një, por jehona e shumë të tjerave: frëngjishte e përzier me arabishten, italishte e gatuar me gjuhën e Provansës, anglishte nga kroçerat dhe zhargon rruge. Është një qytet që e përshkon me shikimin pak poshtë – për të mos u penguar në të çarat e tij – dhe pak lart, për të mos humbur vargjet e rrobave të varura, muraleve dhe antenave satelitore. Çdo lagje ka gramatikën e vet, por Le Panier, më e vjetra dhe më e shtresëzuara, është një roman. E vendosur menjëherë mbi portin e vjetër, nuk mund të gentrifikohet plotësisht. E provojnë, por ajo reziston. Po, ka dyqane sapunësh artizanalë për turistët, por mjafton të kthesh një qoshe dhe përfundon në një oborr ku fëmijë magrebianë luajnë futboll dhe zonjat diskutojnë me zë të lartë për kuzhinën e gjithë Jugut. Është një lagje që flet më shumë me muret, dhe është pikërisht nga muret që nis rrëfimi.
Muraleve që has gjatë kalimit nëpër rrugicat e saj tregojnë fytyra, beteja dhe legjenda, por nuk shërbejnë kurrë si dekorim, sepse janë arkivë dhe politikë, një identitet kolektiv që rigjenerohet. Shkrimet ndryshojnë gjuhë në çdo bllok. “Liberté pour tous”, “Dignité”, “Ya rayah” – si kënga e famshme e Dahmane El Harrachi-t për emigrantin që largohet e nuk di nëse do të kthehet. Çdo vizatim është një dritare mbi një identitet plural, ku të qenit mesdhetar nuk është një atribut, por një gjendje. Dhe është pikërisht Mesdheu, më shumë se Franca, atdheu i vërtetë kulturor i Marsejës.
E kupton duke zbritur drejt portit të vjetër, ku shkronjat e mëdha Marseille, pak larg Zyrës së Turizmit, të japin mirëseardhjen – “pika e përsosur prej ku të nisësh vizitën e qytetit”, siç sugjeron agjencia Atout France, përgjegjëse për promovimin e Francës si destinacion turistik. Duke ecur deri në fund të portit, në drejtim të kundërt nga qendra, has një ndërtesë prej xhami të zi të varur mbi ujë: Mucem, Muzeu i Civilizimeve të Evropës dhe Mesdheut. Ai është një urë – në kuptimin e plotë dhe simbolik – që lidh tokën me fortesën Saint-Jean.
I projektuar nga arkitekti Rudy Ricciotti, është një godinë që duket se merr frymë. E mbështjellë me një strukturë betoni të zi që filtron dritën e diellit si një “moucharabieh” (retikul tipik i arkitekturës arabe), është një muze që jeton nga drita që e përshkon. Dhe kjo nuk është rastësi, sepse ajo që Mucem dëshiron të tregojë nuk është thjesht një koleksion objektesh, por ideja se Mesdheu është një hapësirë mendore, një vend shkëmbimesh, përplasjesh, takimesh dhe sintezash.
Koleksioni i përhershëm, i titulluar “Méditerranées”, është zemra e tij që rreh. Nuk është një rrëfim linear, por një shëtitje në një arkipelag civilizimesh: nga mbetjet arkeologjike greke e romake te artefaktet hebraike, nga instrumentet muzikore të Magrebit te shenjtorët e peshkatarëve napolitanë, nga simbolet e fetarisë popullore te manifestet e militancës post-koloniale. Është Mesdheu i fshatarëve andaluzianë dhe i misticizmit sufist, i kryqtarëve dhe tregtarëve, i emigrantëve dhe poetëve. Një jetë që pulson mes brigjeve, që nuk mund të mbyllet kurrë në një kornizë të vetme.
Në këtë kontekst, ekspozita e përkohshme “Lire le ciel” (në program deri më 5 janar 2026) duket si një gjest krejtësisht natyral. Të lexosh po, por para së gjithash të shohësh qiellin për të kuptuar tokën – ose ndoshta për të ikur prej saj. Ekspozita është një përmbledhje hartash, instrumentesh, simbolesh dhe veprash që tregojnë marrëdhënien midis qytetërimeve mesdhetare dhe kupolës qiellore. Jo vetëm astronomi – e pranishme me planisferët arabë, sextantët e navigatorëve gjenovezë, tabelat astrologjike mesjetare – por edhe qielli si hapësirë dëshire e misteri, si një gjuhë për t’u deshifruar.
Ka një qilim berber ku yjësitë janë qëndisur me fije të arta, pranë një laboratori yjor andaluz të shekullit XII. Ka poezi ku yjet bëhen shenja dashurie dhe dorëshkrime ku qielli është i renditur sipas logjikave të përtejbotës. Mesdheu është një subjekt: jo një det për t’u fluturuar, por një hapësirë për t’u banuar me gjithë kontradiktat, tragjeditë dhe mundësitë e tij. Kjo ekspozitë na kujton se ai është gjithashtu një laborator i mendimit qiellor: grekët e lashtë që lexonin lëvizjet e yjeve, kalifatet që përkthenin Ptolemeun, hebrenjtë sefarditë që llogaritnin kohën e shenjtë. Dhe pastaj marinarët, gjithmonë ata, që lundronin duke ndjekur Orionin, Kryqin e Jugut, Yllin Polar.
“Lire le ciel” bëhet kështu edhe një mënyrë për të lexuar vetveten, për të pyetur nga vjen dhe sidomos kah po shkon. Dhe fakti që kjo pyetje ngrihet pikërisht në Marsejë – qytet kufitar, qytet-port, qytet-strehë dhe qytet i plagosur – nuk është rastësi, sepse ky qytet, sot më shumë se kurrë, është një metaforë e fuqishme e Evropës që do të vijë, ose që ende mund të jetë: një Evropë jo e mbyllur, por e përshkuar, që matet jo nga kufijtë, por nga rrugët detare.
Ja pra që rruga nga Le Panier te Mucem, nga muret e pikturuara te qielli i lexuar, bëhet një trajektore simbolike. Mucem e tregon me rigorozitet dhe poezi, Panier e jeton me kaos dhe dinjitet, por së bashku promovojnë kujtesën dhe të ardhmen. Një udhëtim që nis nga poshtë, nga rruga, nga historitë e treguara me sprej mbi muret e shtëpive, dhe arrin lart, tek leximet e yjeve, siç bënin dikur navigatorët, barinjtë dhe të dashuruarit. Është një gjest i lashtë dhe njëkohësisht politik. Sepse të lexosh qiellin sot, në një epokë që gjithnjë e më shumë shikon poshtë, drejt ekranit të celularit apo të dhënave të algoritmit, është një akt rezistence kulturore dhe imagjinate. / Në shqip nga bota.al
