Në qershor, udhëheqësi i Shtetit Islamik shpalli krijimin e një kalifati që shtrihej në pjesë të Sirisë dhe Irakut – Abu Bakr al-Baghdadi u vetëshpall kalif, ose udhëheqës. Një ekzaminim i paraleleve historike dhe një pyetje: përse kalifati? Dhe cila është joshja e tij?
Eduard Stourton
Kur Shteti Islamik u vetëshpall Kalifat në qershor të këtij viti, dhe udhëheqësi i tij Abu Bakr al-Baghdadi mori titullin e kalifit, ky u duk si konfirmimi i reputacionit të grupit për megallomani dhe fantazi ataviste. Al-Baghdadi këmbëngulte se betimi për besnikëri ndaj këtij Kalifati ishte një detyrim fetar për të gjithë myslimanët – një thirrje që u prit menjëhetë me një kor dënimi në të gjithë Lindjen e Mesme.
Por a është e rrezikshme të nënvlerësohet joshja prej IS-it? Sigurisht, regjimi brutal i Al-Baghdadit nuk përkon aspak me kuptimin klasik që kanë myslimanët për atë që duhet të jetë një kalifat, por ai gjithësesi nxjerr në dukje një aspirate, e cila ka një jehonë gjithnjë e më urgjente në botën myslimane në tërësi.
Kalifati i fundit – ai i otomanëve – u shfuqizua zyrtarisht 90 vjet më parë. Megjithatë, në një sondazh të Gallupit të vitit 2006 me myslimanë që jetonin në Egjipt, marok, Indonezi dhe Pakistan, dy të tretat e të pyeturve thanë se e mbështesin objektivin e “bashkimit të të gjithë vendeve myslimanë” në një kalifat të ri.
Përse kaq shumë myslimanë i shkojnë pas një ëndrre të tillë në dukje të parealizueshme? Përgjigja qëndron në historinë e kalifatit.
Në arabisht, khalifa do të thotë përfaqësues apo pasardhës, dhe në Kuran ai është i lidhur me idenë e qeverisë së drejtë – Adami, e më pas Davidi dhe Solomoni, besohet që gjithësecili ka qenë khalifi i Zotit mbi Tokë. Dhe kur Profeti Muhamed vdiq në vitin 632, titulli iu dha pasardhësit të tij si lider i komunitetit mysliman, i pari i Rashidunëve, katër të ashtuquajturit “Kalifët me Udhëheqjen e Drejtë” që udhëhoqën për tre dekadat e para të epokës së re islamike.
Këta të katër ishin, sipas Reza Pankhurstit, autor i “Kalifati i pashmangshëm”, të gjithë të emëruar me miratimin popullor. Ai argumenton se epoka e tyre krijoi një ideali të një kalifi si “zgjedhje e popullit… emëruar me qëllim që të ishte përgjegjës për ta, të vendoste ligjin islamik dhe të garantonte zbatimin e tij”. Ai shton se kalifi i vërtetë “nuk është mbi ligjin”.
Myslimanët shiitë e sfidojnë këtë version të historisë – ata besojnë se dy kalifët e parë organizuan një grusht për të dëmtuar pretendimin për lidership të kushëririt të Profetit, Aliut – dhe kjo mosmarrëveshje për kalifatin e hershëm është burimi i ndarjes më jetëgjatë të Islamit. Por për muslimanët e sotëm sunitë, ku shumica e tyre jetojnë nën regjime autokratikë, ideali i një kalifati të ndërtuar mbi parimin e qeverisjes me miratim popullor, ka shumë gjasë të ketë tërheqje të fortë.
Një tjetër burim i rëndësishëm i tërheqjes prej kalifatit sot është kujtimi që ai risjell për madhshtinë e myslimanëve. Epoka e 4 Kalifëve u pasua nga kalifatët imperialë të Umajadëve dhe Abasidëve.
“70 vjet pas vdekjes së Profetit, kjo botë myslimane shtrihej nga Spanja dhe Maroku, deri në Azinë Qendrore dhe në pjesët jugore të Pakistanit, pra një perandori e madhe e cila ishte e gjitha nën kontrollin e një udhëheqësi të vetëm mysliman”, thotë historiani Prof Hugh Kennedy. “Dhe është ky unitet mysliman, shtrirja e sovranitetit mysliman, që njerëzit duan të rikthehen”.
Kjo epokë e artë islamike u shenjua edhe prej një krijueshmërie të madhe intelektuale dhe kulturore – oborri i abasidëve në Bagdad vlerësonte letërsinë dhe muzikën, si dhe nxiti ndryshime në mjekësi, shkencë dhe matematikë, që ndryshuan botën.
Megjithatë, këto dinasti e shtrinë sundimin e tyre kaq larg dhe kaq shpejt, saqë u bë gjithnjë e më e vështirë për cilëndo linjë që të kontrollonte të gjithë trojet myslimane. Teksa pushteti u fragmentua, kjo nuk ishte vetëm një dilemë politike për cilëndo dinasti, por edhe një sfidë teologjike ndaj vetë idesë së një kalifi – megjithatë iu desh vetëm pak më shumë se një shekull besim mysliman që bota të shihte të shfaqeshin kalifatë paralaleë – e madje edhe konkurues mes tyre.
Teologu sunit Ruzvan Mohammed argumenton: “Ndërkohë që ishin dy kalifë mbi Tokë, që pretendojnë se janë përfaqësues të komunitetit mysliman në këtë moment, dhe më thellë, që janë hija e Zotit mbi Tokë, myslimanët në atë pikë ishin shumë pragmatistë, dhe ata pranuan faktin që do të kishte më shumë se një kalif për të përfaqësuar përfitimet dhe shqetësimet e komunitetit mysliman – dhe kjo u kuptua dhe pranua edhe nga teologët myslimanë”.
Kalifati abasid zgjati për gjysmë mijëvjeçari përpara se të pësonte një fund brutal në vitin 1258. Kur Bagdadi ra në duart e mongolëve, i fundit e kalifëve të qytetit u mbështoll me një tapet dhe u shkel me këmbë deri sa vdiq nën thundrat e kuajve të mongolëve – kjo ishte, çuditërisht, një shenjë respekti, pasi mongolët besonin që njerëzit e rangut të lartë duhej të vriteshin pa ua derdhur gjakun.
Megjithatë, institucioni i kalifatit mbijetoi. Pjesëtarë të familjes abaside u vendosën si kalifë në Kairo prej mamlukëve, fuqia kryesore islamike sunite e kohës. Ishin më shumë stoli në oborrin e mamlukëve, por thjeshtë duke ekzistuar ata ruajtën idealin e një lideri të vetëm, përreth të cilit myslimanët mundeshin të bashkoheshin. Kështu që, titulli ishte ende aty për t’u marrë, në kohën kur erdhi e u forcua një perandori e re myslimane. Në fillim të shekullit 16 ai kaloi – në rrethana disi të paqarta – tek sulltanët otomanë, të cilët sunduan një fuqi të re botërore islamike për 400 vite të tjerë.
Kalifati në fund u shfuqizua prej Qemal Ataturkut, babai i Turqisë moderne në vitin 1924. Ai besonte se eleminimi i institucionit ishte thelbësor për fushatën e tij, për të kthyer atë që mbetej nga perandoria, në një shtet-komb laik të shekullit 20. Kalifi i fundit otoman u dëbua nga Stambolli që të jetonte në mërgim të kulturuar në Paris dhe në Cote d’Azur.
Por institucioni që ai përfaqësonte kishte jetuar prej 1300 vitesh dhe impakti i shfuqizimit të tij në jetën intelektualëve të myslimanëve ishte shumë i thellë. Salman Sayyid, i cili jep leksione në Universitetin e Leedsit dhe autor i “Kujtimi i Kalifatit” e krahason me ekzekutimin e Karlit I, që i hapi rrugë pyetjeve kaq të thella mbi rolin e parlamentit dhe kurorës. Në po të njëjtën mënyrë, thotë ai, mendimtarëve myslimanë në vitet 1920 krejt papritur iu desh të ngrinin pyetje themelore, me të cilat nuk ishin përballuar kurrë më parë: “A kanë nevojë myslimanët të jetojnë në një shtet islamik? Si duhet të jetë ai shtet?”
Deri në mesin e shekullit 20, liderë si Gamal Abdel Nasser i Egjiptit kishin gjetur përgjigjen e atyre pyetjeve – ideologjia e njohur si pan-arabizëm ofronte një lloj kalifati laik, dhe gjatë viteve 1950, Nasseri krijoi madje diçka të quajtur Republika e Bashkuar Arabe, në të cilën bashkohej Egjipti dhe Siria.
Por gjithçka ndryshoi në Lindjen e Mesme me themelimin e shtetit të Izraelit, dhe Pankhursti argumenton se pan-arabizmi u shkatërrua prej fuqisë ushtarake të Izraelit. “Pan-Arabizmi e merrte legjitimitetin nga fakti që do të rikthente arabët në pozicionin e tyre të lavdisë dhe do të çlironte Palestinën”, thotë ai. “Kur ne u mposhtëm në vitin 1967 (Lufta Gjashtë Ditore), kjo gjë nxorri zbuluar cektësinë e kësaj ideologjie”.
Pankhursti i përket Hizb ut Tahrir, një organizatë e themeluar në vitet 1950 për të bërë fushatë për rikthimin e kalifatit, dhe ai argumenton se ringjallja e idesë ka ardhur për shkak të një pakënaqësie ndaj sistemeve politikë nën të cilët kanë jetuar shumica e myslimanëve. “Kur njerëzit flasin për një kalifat… ata flasin për një lider që jep llogari, flasin për drejtësi dhe llogaridhënie, në përputhje me ligjin Islamik”, thotë ai. “Kjo bie ndesh me turmën e diktatorëve, mbretërve dhe regjimeve shtypës që nuk kanë kurfarë legjitimiteti popullor”.
Regjimet që dominuan Lindjen e Mesme gjatë fundit të shekullit 20 nuk e kishin me qejf Hizb ut Tahririn – nuk është për t’u habitur, po të kesh parasysh ideologjinë e saj. Pankhurst ka qëndruar për pothuaj katër vite në burgjet egjiptianë.
Në ditët e para të Pranverës Arabe, revolucionet në vende si Tunizia, Egjipti dhe Libia u interpretuan në kryeqytetet perëndimorë si provë që e ardhmja e myslimanëve do të ishte demokracia. Më pas ndodhi në Egjipt rrëzimi i qeverisë së zgjedhur demokratikisht të Vëllazërisë Myslimane nga ushtria e udhëhequr prej Gjeneralit Abdel Fatah al-Sisi – dhe më pas ndodhën tmerret e Shtetit Islamik, në mesin e kaosit të përgjakur të luftës civile në Siri dhe Irak.
“Shumë njerëz thonë se SHteti Islamik erdhi bashkë me grushtin e shtetit të al-Sisit”, thotë Salman Sayyid i Universitetit të Leedsit. “Në këtë moment kemi një hendek të thellë legjitimiteti në shumicën e qeverive që qeverisin popujt myslimanë – dhe ky hendek nuk po ngushtohet… Një mënyrë si ta mendojmë kalifatin, është si një kërkesë e myslimanëve për të patur autonomi. Ideja që duhet të kesh kapacitetin të shkruash historinë tënde bëhet shumë e fortë dhe mendoj që për myslimanët kalifati është instrumenti i përpjekjes për të shkruar historinë e tyre”.
Shumë akademikë klasikë sunitë sfidojnë vetë idenë se kalifati është një projekt politik. Sheiku Ruzvan Mohammed, për shembull, argumenton se në fakt elementi thelbësor i kalifatit është realisht shpirtëror. “Unë mendoj se Shteti Islamik duhet të vijë nga brenda”, thotë ai. “Duhet të jetë një Shtet Islamik pikësëpari i mendjes dhe shpirtit”. Dhe shumica dërrmuese, edhe e atyre që besojnë se një kalifat i ri është një objektiv politik realist, e refuzojnë tërësisht dhunën që shfaq Shteti Islamik i vetëshpallur.
Por Shteti Islamik ka shfrytëzuar me zotësi elementët e historisë së kalifatit, që i shërbejnë më mirë qëllimeve të tij. Historiani Hugh Kennedy ka thënë, për shembull, se uniformat e zeza dhe flamujt u bëjnë qëllimisht jehonë veshjeve të abasidëve, që i përshtasnin si veshje oborri në shekullin 8, duke kujtuar kështu Epokën e Artë të Islamit. Dhe emri i tyre origjinal – Shteti Islamik i Irakut dhe Levantit – e ka origjinën në ditët kur nuk kishte kufij kombëtarë mes dy vendeve, sepse të dy territoret ishin pjesë e kalifatit të madh islamik.
Suksesi i Shtetit Islamik reflekton se sa e fuqishme dhe urgjente është bërë aspirata e kalifatit. Projekti i Shtetit Islamik është sigurisht megalloman dhe atavist, por ai gjithësesi ngrihet mbi një ide, e cila është shumë më tepër se sa thjeshtë fantazi. /BBC/
PERSHTATUR NE SHQIP NGA www.bota.al
