Adam Gopnik
Kur profesioni yt është të shkruajturit, me kalimin e kohës do të mësosh që disa tema do të marrin reagime të vendosur. Madje ka shumë gjasa që të kesh sigurinë se do i marrësh disa reagime, që përpara se të ulesh e të shkruash diçka.
Nëse shkruan diçka për Shekspirin, do të marrësh shumë letra dhe emaile prej atyre që ne i quajmë të krisurit (dhe i ju i quani lehësit), që shpjegojnë se Shekspiri nuk i ka shkruajtur dramat dhe tragjeditë që, çdokush që jetonte në kohën e tij, ka thënë se i ka shkruajtur.
Nëse shkruan diçka për skandalin e burgjeve amerikanë, do të të dërgohen letra, shumë prej tyre nga ato që ta bëjnë zemrën copë, prej njerëzve që janë burgosur gabimisht – dhe do të marrësh madje shumë letra edhe prej atyre, për të cilët je njëqind për qind i sigurtë se janë burgosur me të drejtë. Eshtë një goxha punë e madhe të gjesh se çfarë përgjigjesh duhet t’i kthesh secilit prej këtyre. (Bashkëshortja ime ka një rregull të thjeshtë – bëhu i mirë me ata që pritet të dalin nga burgu).
Por reagimi më i çuditshëm, është nëse shkruan dhe nxjerr një përfundim të artë për një periudhë historike, apo një figurë historike. Do të marrësh shumë letra dhe emaile që të thonë se ajo gjëja më se e qartë që ti ke menduar se e ke ditur, është krejtësisht e gabuar.
Nëse shkruan për Botticellin si piktor i Rilindjes së Italisë, do të të thonë me një vetësiguri të habitshme, se në fakt nuk ka patur asnjëherë një rilindje në Itali, ku ai të ishte pastaj pjesë e saj. Nëse shkruan për Abraham Lincolnin dhe emancipimin, do të të bombardojnë, me letra që të thonë se Lufta Civile në Amerikë në të vërtetë nuk u luftua për çështjen e skllavërisë. Inkuizicioni spanjoll ishte një organizatë dashamirëse që bënte vetëm verifikim faktesh, Edmund Burke nuk ishte një konservator… E kështu me radhë. Lista është shumë e gjatë.
Këto letra dhe emaile vijnë më shpesh nga ata gjysmë të ndriçuarit, disa prej të cilëve akademikë profesionistë, se sa nga ata të krisurit, apo lehësit.
Mund të dallosh gjysmë të ndriçuarit nga ata që lehin, për arsye se lehësit nuk e kanë idenë se sa pak dinë, ndërkohë që gjysmë të ndriçuarit dijnë aq sa për të menduar se dinë shumë, por nuk dinë mjaftueshëm për të thënë se cilën pjesë e asaj që dinë, ia vlen në fakt që ta dish.
Jo shumë kohë më parë, për shembull, unë shkruajta një ese për Galileon e madh, si dhe për fillimet e shkencës moderne. Shpjegova, ose të paktën u përpoqa të shpjegoj, se ajo që e bëri veprën e tij shkencë, me të drejte e quajtur e tillë, nuk ish fakti që ai kish gjithmonë të drejtë për universin (shpesh ishte shumë gabim), por se ai besonte në kërkimin e mënyrave për të gjetur se çfarë ishte e drejtë, duke vrarë mendjen se çfarë do të ndodhte në botë, nëse ai nuk do të ishte.
Një histori e këtij kërkimi është e famshme. Kur ai donte të gjente nëse Aristoteli kish patur gabim kur kish thënë se një trup i vogël do të binte me një shpejtësi të ndryshme nga një trup i madh, ai nuk e kërkoi përgjigjen në një libër të vjetër që fliste për objekte në rënie të lirë. Në vend të kësaj, ai hodhi gjyle me përmasa të ndryshme nga Kulla e Pizës, dhe, pasi u sigurua që nuk kish njeri poshtë saj, pa se çfarë ndodhi. Gjylet ranë në tokë në të njëjtën kohë.
Kjo histori mund të jetë legjendë – ndonëse fillimisht u rrëfye nga dikush që e njihte shumë mirë Galileon – por është një legjendë që anon për nga e vërteta.
Ne e dimë me siguri se ai tentoi shumë prej atyre, që në dukje ishin aventura, e që kanë rezultuar po kaq vendimtare. Ai shihte yjet dhe planetet si dhe mënyrën se si gjylet binin mbi anijet në lëvizje – dhe ndryshonin mendjen e tij. Ne e quajmë metoda eksperimentale, dhe nëse shkenca e ka një esencë, pikërisht kjo duhet të jetë.
Në vitin 1632, Galileo shkruajti një libër të madh – Dialogu për Dy Sisteme Botërorë. Eshtë një prej librave më të mirë që janë shkruajtur ndonjëherë, pikërisht për arsyen se është një lloj regjistri i një temperamenti, i një lloji padurimi dhe nervozizmi, që i shtyn njerëzit të hedhin gjyle nga kullat e larta dhe të rrinë e të shohin çfarë ndodh teksa ato bien.
Ai sajoi një personazh budalla për librin, që e quajti Simplicio si dhe dy njerëz të mençur për të debatuar me të. Shakaja është që Simplicio është më i dituri ndër të tre – budallai që mendon se është i mençuri (ai gjysmë i ndriçuari që përmenda më lart), i cili ka lexuar shumë, por thjeshtë përsërit me pikë e me presje ato që ka thënë Aristoteli. Eshtë erudit dhe injorant.
Galileo nuk ishte naiv për eksperimentet. Ai e vinte gjithmonë theksin në rëndësinë e vështrimit të vetvetes. Por ai gjithashtu dëshiron të të bindë se ndonjëherë është e rëndësishme jo të shohësh vetë, jo thjeshtë t’u besosh syve të tu, dhe se duhet të punosh për të kuptuar kuptimin e vërtetë të asaj që je duke parë.
Por në çdo faqe të atij libri të mrekullueshëm, ai përpiqet që të imagjinojë një test vendimtar – hedhjen e një gjyleje nga direku i një anijeje, apo gërmimi i një grope në tokë dhe vështrimi i Hënës – për të të ndihmuar të argumentosh në lidhje me universin.
Ka një moment fantastik, mund të jetë madje motoja e revolucionit industrial, kur Salviati, njëri prej alter ego-ve të tij, thotë: “Pra, Simplicio, ose hajde me argumenta dhe demonstrime, e mos na sill më tekste dhe autoritete, pasi debatet tanë janë për Botën e Prekshme, dhe jo për Letrën”.
Në atë esenë që shkruajta për Galileon, unë e krahasova me John Dee, magjistarin e famshëm anglez, alkimist dhe astrolog gjithashtu, i cili ishte një prej bashkëkohësve të tij dhe që ishte njëkohësisht një konsulent i Mbretëreshës Elisabetë I. Ai kish lexuar çdo gjë që kish për të lexuar në kohën e tij dhe dinte çdo gjë që duhej ditur në ezoterikën e kohës së tij – por nuk dinte ato gjëra që ia vlente t’i dije.
Dinte shumë gjëra për Kopernikun, për shembull, por nga ana tjetër e kaloi gjysmën e jetës në përpjekje për të folur me engjëjt, si dhe për të afruar demonët që të ndërhynin e ta ndihmonin të shndërronte plumbin në flori.
Epo, me sa duket, John Dee, magjistari dhe astrologu ka admiruesit e tij – madje ka faqet e internetit, klubet e fansave, njësoj si Harry, si Liam apo si Justin – dhe ata morën përsipër të debatonin me mua për kauzën e John Dee alkimistit. Si guxon ti të kritikosh Johnin, këmbëngulnin fansat e tij, disa prej tyre gjysmë të ndriçuar, disa të tjerë, thjeshtë lehës. A nuk ishte ai një njeri i ditur, veçanërisht për ato tema – yjet, orbitat dhe objektet në rënie – me të cilat merrej edhe Galileo? Përse duhet të përjashtohet ai nga shkenca?
Ishte pikërisht pjesa ku unë doja të vija theksin. Dhe mendoj që ia vlen ta përsëris.
Revolucioni shkencor nuk ishte një zgjatim i erudicionit. Ai përfshinte atë që mund ta quajmë një qasje e “rendit të dytë” ndaj erudicionit. Thënë më thjeshtë, është praktika njerëzore e sfidimit të një ideje për të cilën të gjithë mendojnë se është tabu, dhe ta bësh këtë pa pikë frike.
Dee ishte një njeri i mësuar –në fakt shumë i mësuar, në kokën e të cilit vërtiteshin gjithfarësoj gjërash, disa budallallëqe dhe disa të çmendura po t’i shohësh në retrospektivë, por të gjitha të ngjeshura si mbeturina në një kosh plehërash. Mbi të gjitha, puna e tij është e mbushur me shpjegime të mbinatyrshëm – me engjëj e djaj dhe mallkime astronomikë.
Galileo, prerazi nuk besonte tek magjia. Ai nuk kish kohë për shpjegime të mbinatyrshëm të çfarëdolloji – në fakt, kur gabohej, siç bëri kur hodhi poshtë idenë që Hëna shkakton dallgët, kjo ndodhte sepse i rezistonte shpjegimit të duhur, për arsye se ai thjeshtë tingëllonte shumë i çuditshëm apo magjik.
John Dee besonte në disa gjëra që tani i përkasin shkencës – por edhe në njëqind të tjera që nuk i përkasin. Dhe asnjëherë në jetë ai nuk e bëri pyetjen thelbësore: a është kjo ide e marrë, apo është reale? Njerëzit më të mençur të kohës së tij dinin më shumë. Ben Jonson shkruajti librin e tij, Alkimisti, për dikë tamam si Dee. Dhe ai e quajti alkimistin e tij Subtle, pikërisht për të theksuar që mund të ishe shumë i mprehtë, por edhe shumë budalla njëkohësisht.
Historia na ka mësuar se shkenca nuk ka ndodhur në një shpërthim. Alkimia dhe astrologjia u zhvilluan me ngadalë, dhe me kalimin e kohës u shndërruan në kiminë dhe astronominë. Galileo madje fitoi edhe ca para në kohën e tij, duke përgatitur horoskopë për të pasurit.
Nuk kishte vija të shndritshme. Në fakt ndonjëherë shkenca u spraps në astrologji dhe alkimi, në supersticiozen dhe okulten. Dihet mirë që Isak Njutoni e kaloi gjithë jetën duke kërkuar Gurin Filozofik.
Por shkenca nuk rrëshkiti asnjëherë në fund fare. Ky zakoni i ri i hedhjes së gjërave nga kullat për të parë se sa shpejt binin, kjo metodë eksperimentale, ishte siguria që nuk do të ndodhte kjo rrëshkitje. E vërteta nuk varej më nga prestigji, apo nga inteligjenca, apo edhe nga integriteti i një personi. Prandaj ishte Galileo që qeshi i fundit përballë inkuizitorëve.
Po përse këto gjëra janë të rëndësishme, përveçse për historianët, lehësit, apo gjysmë të ndriçuarit? Kanë rëndësi sepse sa herë që e bëjmë shkencën më ezoterike nga sa është në të vërtetë, ne e bëjmë jetën moderne – e cila varet nga shkenca – më të ndërlikuar nga sa nevojitet që të jetë.
Lavdia e shkencës moderne është që, ndërkohë që shumë pak vetë mund t’i kuptojnë teoritë e saj të veçanta, çdokush mund të kuptojë qasjen e saj të veçantë – është thjeshtë afirmimi i përjetshëm i eksperiencës mbi autoritetin, dhe i debatit mbi dogmën.
Kur ne këmbëngulim, siç e bëjnë sot të gjithë psikologët e fëmjëve, se çdo fëmijë është një shkencëtar i vogël, nuk nënkuptojmë që ai ka dije ezoterike në një gamë të gjerë temash, apo që flet me ëngjëjt, apo e shndërron plumbin në flori. Shkenca është pikërisht orvatja e tij fëmije, teksa ngrihet në këmbë për të parë botën.
Duhet të ketë një shenjë në Kullën e Pizës: “Ju lutem, mos hidhni sende që nga kjo kullë”. Kjo shenjë është memoriali më i mirë që mund të kishte ndonjëherë Galileo. Por… sigurisht nuk jam i sigurtë që shenja është aty. Do më duhet të shkoj dhe ta shoh vetë.
Përkthimi: Bota.al
