Pse kundër krizës nuk ka funksionuar asnjë recetë? Një kokëçarje edhe për CIA-n, FBI-në dhe Pentagonin
Kanë kaluar 7 vite lopësh të dobëta, bile skelektore, por profecia biblike nuk është vërtetuar, lopët e majme priten akoma të vijnë, ndërsa sokëllijnë sërish kalorësit e Apokalipsit. Është se kanë qenë 7 vite tentativash të dështuar, 7 vite pafuqishmërie përballë forcës shkatërrimtare të krizës. Politika monetare, thuhet, e ka kaluar më të keqen. Bankat qendrore kanë prerë një sasi të çmendur monedhe, megjithatë kanë kuruar simptomat dhe jo shkaqet, duke shkaktuar efekte anësore pasojat e të cilave do të shihen pas disa vitesh. Përmbytja në para kesh nuk ka shërbyer as për të penguar rënien e çmimeve, që në shumë vende janë tashmë nën zero, duke evokuar një përbindësh të ri, deflacionin që shoqërohet me stanjacioni prodhues. Qeveritë i kanë përdorur paratë e kontribuesve për të taposur efektet sociale mbi familjet, për të shpëtuar bankat dhe bizneset. Përderisa taksat nuk mjaftojnë, janë debituar gjithnjë e më shumë duke u bërë të cënueshme respektivisht spekulimit financiar ndërkombëtar. Dhe në vitin 2010 ka shpërthyer një krizë në krizë, ajo e borxheve sovrane. Kështu, edhe politika fiskale ndërhyrëse, kalë beteje i keynesianëve, ka ngecur. Nuk ka funksionuar as ristrukturimi industrial. Sipas teorisë klasike të cikleve ekonomike, kur ka një tepri prodhimi, bizneset shkurtojnë, reduktojnë orët e punës dhe shpesh punonjësit e tyre. Kështu boshatisen magazinat, zerohen rezervat dhe pastaj rifillojnë. Por në fakt nuk kanë rifilluar. Për sa i përket masave të rreptësisë, do të duhej t’i jepej fund financës së “hareshme”, duke ndjekur rregullin e artë se nuk shpenzohet asnjë qindarkë nëqoftëse më parë nuk është kursyer ndokund dhe duke future në kushtetutë kriterin e barazimit. Në të vërtetë, rreziku është që Reçesioni i Madh të transformohet vërtet në Depresion të Madh, si ai i viteve Tridhjetë. Si ka qenë e mundur?
Në gjurmët e fatthënësve të lashtë, ka që kanë lexuar shenjat. Profetët e zymtë kësaj radhe nuk janë ekonomistë apo shkrimtarë të llojeve të ndryshme, por janë pjesë e komunitetit të quajtur inteligjencë, janë barbouze siç i quajnë francezët, mjekërrat false. Për çfarë bëhet fjalë? Në kulm të verës, CIA, FBI-ja dhe shërbimet sekrete të Pentagonit kanë mbledhur ekspertët e tyre të financës dhe tregjeve për të kaluar në sitë ekonominë botërore dhe kanë gjetur Shtatë Vulat e furtunës së përsosur të re. si më poshtë:
1) Debitimi nuk krijon më zhvillim. Çdo dollari debit i korrespondojnë sot 3 cent rritjeje ekonomike. Në vitet e arta, 20 vjeçarin e pasLuftës së Dytë, debitimi ishte një shumëfishues efikas sepse vinte në lëvizje 2,4 dollarë. Në dhjetëvjeçarin e stanjacionit të gjatë, midis viteve Shtatëdhjetë dhe Tetëdhjetë, kishte zbritur tashmë në 41 cent, kurse sot jemi afër zeros.
2) Monedha nuk lëviz. Shpejtësia e qarkullimit është reduktuar nga 2.2 i përpara krizës në 1.3, një kuotë rrezikshmërisht e afërt me atë të viteve Tridhjetë. Ke dëshirë të presësh kartmonedha nëqoftëse ato më pas nuk shpenzohen. Keynesianët e quajnë “kurthi i likuiditetit” dhe po e paralizon të gjithë Perëndimin.
3) Federal Reserve gjendet tashmë në pragun e falimentimit. Rezervat e saj janë rritur deri në 52.6 miliard dollarë. Por përballë tyre përdorimet kanë kërcyer në 4300 miliard. Në brendësi të sistemit financiar, çdo dollari mjetesh të veta i korrespondojnë 77 dollarë të përdorur; në 2008 qenë “vetëm” 22.
4) Sistemi bankar amerikan është super i debituar, jemi në 60 mijë miliard dollarë dhe debitimet udhëtojnë 30 herë më shpejt se e gjithë ekonomia.
5) Wall Street është në flluskë të plotë. Kapitalizimi respektivisht GDP-së sot është i barabartë me 203 përqind, domethënë është kthyer në nivelin parakrizë. Për të bërë një krahasim (edhe pse Bursa sot është shumë me majme dhe më e shëndoshë) ishte në 87 përqind. Sido që të rreotullohet, jemi në mes të një flluskë tjetër aksionesh.
6) Derivatet vazhdojnë të rriten. Sot shkojnë në 710 mijë miliard dollarë, baraz pothuajse me 10 herë prodhimin vjetor e të gjithë botës.
7) Së fundi, është përkeqësuar edhe treguesi i mjerimit, që mat panuësinë dhe inflacionin. Steve Hanke i Brookings Institution të Baltimora e ka llogaritur me vende dhe zona gjeografike: shkohet nga 11 pikë në Shtetet e Bashkuara tek 15 në Europë deri në 20 në Azi. Papunësia godet më shumë në Perëndim, inflacioni në LIndje dhe në Amerikën e Jugut.
Domethënë, alarm i kuq. Ekuilibrat rrezikojnë që të prishen dhe rënia e dollarit është e afërt. Është ky mesazhi që inteligjenca i ka dërguar Shtëpisë së Bardhë. Pasojat gjeopolitike janë të mëdha. Kina po ble ar me të katra duart. Vendet prodhuese të naftës kërkojnë alternativë. Fondi Monetar Ndërkombëtar përgatitet që të bëhet Banka Qendrore e botës në kuptimin e vërtetë të fjalës duke përdorur një monedhë artificiale si Special Drawing Rights, e ndërtuar mbi një kosh monedhash kombëtare apo rajonale.
Lajmi për samitin e mjekrave false është dhënë nga një personazh i veçantë, James Rickards, njeri banke dhe ekspert i CIA-s, që ka punuar në një seri frontesh të nxehta (duke filluar nga pengjet amerikane në Teheran) deri sa është rekrutuar pas 11 shtatorit për të kuptuar dhe kontrolluar lëvizjet e al Qaedas në Wall Street e përreth, domethënë terrorizmin në tempullin e financës. Rickards ka botuar disa libra apokaliptikë, si “Currency Wars: The Making of the Next Global Crisis”, që kanë pasur një sukses të caktuar. Libri i fundit i tij i dalë në pranverë, “The Death of Money: The Coming Collapse of the International Monetary System”, është një i shumëshitur dhe është marrë seriozisht edhe nga “Financial Times”. Autori shfaqet në rrjetet televizive më të mëdha, është dëgjuar nga Kongresi dhe tezat e tij, për shembull sulmi kundër teprive të Federal Reserve apo rikuperimi i floririt si spirancë valutore, rilançohen nga Rand Paul, senatori kampion i Tea Party Movement që, ashtu si babai i tij Ron, do të donte ta abrogonte krejtësisht Federal Reserve. Domethënë, jemi në një breg të djathtë sipas spektrit politik të zakonshëm. Mund të jetë e lehtë për të majtën që të dalë kundër “delireve” të ultraortodoksëve.
Nëqoftëse bëjmë një kërcnim në zonën liberale e përreth, gjejmë fytyra akoma më të zymta sesa barbouze-të monetaristë. Më 8 nëntor 2013, gjatë një seminari të organizuar nga Fondi Monetar Ndërkombëtar, Larry Summers lëshon një bombë: stanjacionin shekullor. Dhe qysh atëhere ndryshon debati i politikës ekonomike. “Në ato vite, shpjegon ish Sekretari i Thesarit të Bill Clinton, një prej ekonomistëve amerikanë më të famshëm dhe më të vlerësuar, kuota e të rriturve në punë nuk është rritur aspak. GDP-ja ka rënë nën potencialin e vet. Dhe përvoja amerikane nuk është unike; Europa dhe Japonia janë bile edhe më keq”. Janë të gjithë tregues të një tendence afatgjatë që shikon një tepri të kursimit respektivisht investimeve dhe një mungese shtytjeve të vërtetë ndaj rritjes. Politikat monetare dhe ato fiskale nuk e kanë rigjallëruar zhvillimin, por vetëm kanë fryrë çmimet e aksioneve. Paul Krugman i jep të drejtë dhe, nga ana e tij, flet për “një krizë permanente”. Dëshmia sugjeron se “po bëhemi një ekonomi në të cilin shteti normal është një lloj depresioni mesatar në të cilin periudha të shkurtra begatie ndodhin vetëm falë flluskave dhe një debitimi jo të mbështetshëm”.
Pse ka ndodhur kjo? Një shkak është padyshim ngadalësimi demografik që bën të bjerë kërkesa: “Prova është se edhe në pikun e flluskës financiare ne kemi ndërtuar më pak shtëpi se në vitet Shtatëdhjetë kur bëhen të rritur fëmijët e baby boom”. Për të konfirmuar gjendjen e vjen Banka e Rregullimeve Ndërkombëtare, domethënë banka e bankave qendrore të mëdha. Në raportin vjetor të fundit të saj shkruhet: “Në kompleks, periudha paskrizë ka qenë zhgënjyese. Për standardet e cikleve ekonomike normale, rigjallërimi ka qenë i ngadaltë dhe i dobët në vendet e goditura nga kriza. Papunësia është akoma shumë më lart niveleve të parakrizës, pavarësisht një fleksioni të kohëve të fundit. Pastaj, perspektivat e rritjes në periudhën më afatgjatë nuk janë aspak rozë”. Mbi bazën e përvojës historike, vazhdon BRRN-ja, kur raporti midis kreditimit dhe GDP-së kalon 10 përqind, brenda 3 vjetëve shfaqet një krizë bankare. Megjithatë Azia është tek dyfishi (dhe Kina në 23.6), por edhe Brazili, Turqia e Zvicra janë goxha përtej pragut të sigurisë. Kështu që është e qartë se ku janë detonatorët që mund të bëjnë të shpërthejë bomba e ardhshme. Veset e vjetra nuk janë zhdukur, përkundrazi.
BRRN-ja konfirmon se kontratat derivate janë më të shumta respektivisht periudhës parakrizë, edhe pse sot bëhet fjalë për më tepër për kopertura respektivisht falimentimit të borxheve sovrane. Por janë kthyer edhe të famshmet subprime, e përdorur për të financuar blerjet e makinave (bumi në Shtetet e Bashkuara shpjegohet edhe kështu) ose për studentët e mbytur nga bankat: problemi është bërë politik në pritje të zgjedhjeve të midterm-it dhe ka përfunduar në skrivaninë e Shtëpisë së bardhë, Barack Obama ka pritur një delegacion studentësh dhe ka premtuar një ndërhyrje që të bëjë të ulen interesat. Çfarë të bëhet? Edhe një herë akoma recetat divergjojnë. Presidenti i BRRN-së, Jaime Caruana, ish bankieri qendror spanjoll, shikon në periudhën afatmesme dhe flet për tri tranzicioni që duhen kryer: drejt një modeli rritjeje më pak të varur nga borxhi, drejt një politike monetare më normale dhe drejt një sistemi financiar më të besueshëm. Vërtet një program i gjerë. Krugman rilançon Keynes: jemi në një kurth të likuiditetit dhe kursimi në këtë situatë është një virtyt personal, por një ves kolektiv. Gjërat për t’u bërë ekzistojnë, por duhet kurajoja për të sfiduar tabùtë: për shembull, duhet rilançuar inflacioni.
Olivier Blanchard, Kryekonomist i Fondit Monetar Ndërkombëtar i bie prej kohësh këtij butoni: sipas tij, shtytja për rritjen do të përmirësohej me një rritje të çmimeve me 4 përqind, dyfishi respektivisht objektivave që kanë paraqitur bankat qendrore. Fakti është që sot deri kuota 2 është e largët sidomos në vendet evropiane ku ka arritur deflacioni që keqëson debitimet, redukton bazën e taksueshme, ul prodhimin. Natyrisht ka qen sinjale inkurajuese. Një revolucion i katërt po transformon industrinë dhe tani trondit edhe shërbimet. Shfaqen sektorë të rinj dhe aktivitete të reja. McKinsey ka botuar një studim mbi “teknologjitë asgjësuese” impakti i të cilave llogaritet midis 14 dhe 33 mijë miliard dollarëve në dekadën e ardhshme: printerët 3D, robotika, telekomunikacione, gjenetikë, në një ambient me inflacion të ulët dhe tregti të hapura, mund t’i shtyjnë të vetëm rritjen.
Energjia është në bum të plotë; nuk shikohej prej dekadash kaq shumë furi heroike. Eksplorime, zbulime vendburimesh të reja hidrokarburesh, burime alternative aksesibël (edhe pse të subvencionuara nga qeveritë) dhe sidomos shkëmbinjtë, gazi dhe nafta nga shistet. Qysh përpara 2020, Shtetet e Bashkuara do të mund të mbështeten mbi vetëmjaftueshmërinë energjitike, duke i dhënë kështu fund një varësie nga Gjiri Persik e dilluar me Luftën e Dytë Botërore. Kostot ulen dhe e shtynë industrinë manifakturist që të riatdhesojë një pjesë të impianteve të vetma, duke punësuar punëtorë dhe teknikë. Ka filluar me makinat, por tashmë është një fenomen që përfshin të gjithë sektorët. Fenomeni reshoring nuk është vetëm amerikan, për prodhime ku ka vlerë sidomos cilësia që po manifestohet edhe në Gjermani, bile deri edhe në Itali. E vështirë që t’i vlerësohet impakti makroekonomik, por shtytja nga ana e ofertës ekziston dhe është e dukshme.
Mungon kërkesa, por kush mund ta stimulojë? Bankat Qendrore nuk mjaftojnë. E ka thënë qartë Mario Draghi. Në diskutimin e tij në Jackson Hole ka ravijëzuar një model me tri këmbë: politika monetare nuk mund të bëjë gjithçka, ka nevojë për mbështetjen e politikës fiskale (bilance publike të rishëndoshur janë premisa që të mund të reduktohen taksat, të rriten rroga dhe përfitime, të rilançohen të ardhurat); të dyja pastaj duhen mbështetur nga reforma të ofertës që rrisin produktin potencial dhe rrisin prodhueshmërinë.
“Draghi duhet të përballet me kohëra të trazuara”, ka shkruar Simon Nixon në “Wall Street Journal”, gjithnjë e më shumë i zhgënjyer nga asetet institucionale e zonës euro që i gjykon si të pëpërshtatshme për të përballuar sfidat ekonomike. Si ta quash gabim: Franca nuk ka bërë asgjë, Italia ka humbur dy vjet dhe Gjermania ka rrëshqitur edhe ajo në stanjacion. Të enjten Banka Qendrore i ka çuar përqindjet e interesit në 0.05, tashmë jemi në dysheme. Dhe ka shpallur se blerjet e titujve kartolarizuese duke filluar nga tetori. Ata do të ecin në të njëjtin hap me programin e ri e financimit të jashtëzakonshëm për bankat boll që që t’u japin hua bizneseve të vogla. Midis një gjëje dhe një tjetre, më shumë se 1000 miliard dollarë do të futen në qarkullim. Do të mjaftojnë?
Një tjetër injektim “monedhadoni” komentin bankieri italo – zviceran Antonio Foglia. “Një politikë monetare ekspansive si Quantitative easing me të cilën Banka Qendrore blen në treg aktivitetet financiare është një qetësues”. Adaxhoja e vjetër e Milton Friedman lidhur me monedhën e hedhur nga helikopteri nuk funksionin nëse monedha do të qëndrojë në tokë dhe askush nuk do ta mbledhë, siç po ndodh në këtë fazë. Shpjegimi nuk është i shkruar në logaritme të sofistikuara, por në psikologjinë njerëzore, domethënë frika, ankthi për të ardhmen, depresioni.
Summers ndoshta e ekzagjeron me stanjocioni shekullor të tij, por manikota dhe aspirina nuk mund të mjaftojnë. Raghuram Rajan, profesor në Chicago, ish Kryeekonomist i Fondit Monetar Ndërkombëtar dhe tani Guvernator i Bankës Qendrore Indiane, ruviziton “përrallën e bletëve” të Bernard de Mandeville. Në fillimet e Shtatëqindës, mendimtai anglosakson shkroi një poemthë satrike në të cilin rrëfente misterin e zgjoit në të cilin çdo bletë bën gjënë e duhur, e megjithatë të gjitha së bashku shkojnë drejt shkatërrimit. Kështu ka ndodhur me krizën, por ndodh edhe në periudhën e paskrizës, sepse nuk është eliminuar asnjë prej shkaqeve që kanë çuar tek kolapsi, duke filluar nga deformimet e sektorit financiar. Korit i shtohet bile edhe globalisti Martin Ëolf: “Përpjekjet për të shtyrë ekonomitë dhe krijuar banka më të sigurta vetëm kanë ruajtur një sistem të dështuar”.
Europa e ka mbrojtur, nuk e ka reformuar sistemin bankar. Shtetet e Bashkuara kanë shkuar më përpara me ligjin Dodd – Frank dhe me Volcker rule që kufizon përdorimin e depozitave për të spekuluar në bursë. Por supermarketet financiare mbesin akoma në këmbë dhe midis grumbullimit të kursimeve dhe përdorimit me rrisk të lartë të tij nuk ka asnjë digë. Stanley Fischer, numri dy i Federal Reserve, një prej ekonomistëve të mëdhenj në qarkullim, thekson se “copëzimi i bankave të mëdha mund të ndihmojë, por nuk është zgjidhja që u jep fund rrisqeve financiare një herë e përgjithmonë, përkundrazi, është shumë i komplikuar dhe avantazhet e tij janë të paqartë”. Në një konferencë në nder të Martin Feldstein me 10 korrik, ka bërë përmbledhjen e ndryshimeve të realizuara dhe të atyre të realizueshëm, duke kujtuar se Lehman Brothers nuk ishte edhe aq e madhe, vetëm se ishte e ndërlidhur në një lidhje të pazgjidhshme me një pafundësi bankash dhe institucionesh financiare të tjera.
Infektimi është rreziku i vërtetë dhe, për ta shmangur atë, autoritetet e mbikëqyrjes duhet të veprojnë si mjekët përpara se të shpërthejë një epidemi. E lehtë ta thuash, por kush e ka dijen dhe parashikimin për ta bërë? Kush e ka tagrin për ta imponuar një kurë? Fischer nuk është Carl Schmitt dhe nuk predikon gjendjen e jashtëzakonshme ekonomike gjatë së cilës liria pezullohet në favor të sigurisë. Kështu që nuk mund të mos e pranojë: “Do të ketë një krizë të ardhshme, por nuk do të jetë identike më të fundit, kështu që duhet të vigjilojmë për ta parashikuar dhe kërkuar që ta parandalojmë”. Po ndjehen tashmë patkonjtë të trokasin katër kalorësit po afrohen dhe ne akoma duhet të përgatisim ushta dhe mburoja të reja.
Përgatiti për bota.al
ARMIN TIRANA
