-Sikur të hidhnit një vështrim retrospektiv në këto tridhjetë vjet të tranzicionit postkomunist, cilat do të renditnit si arritjet dhe dështimet më të qenësishme të medias shqiptare?
Liria e shtypit dhe e shpehjes sot në Shqipëri vlerësohen si “të pjesshme” (Freedom House). Kjo nuk është për të “vënë kujën”, po të vërejmë që në të njëjtat nivele pak a shumë ndodhen edhe vende me demokraci shekullore dhe shumë më të konsoliduar nga sa te ne. Në këtë sens, si arritjen më të madhe konsideroj pikërisht lirinë e shtypit, që nuk erdhi thjesht si rezultat i ndryshimit të sistemit politik para 30 vjetësh, por në sajë të përpjekjeve vetëmohuese të gazetarëve dhe qytetarëve në vitet e para të tranzicionit. Një përpjekje që rrugës u zbeh – për arsye që shumëkush i merr me mend.
Këtu mendoj se qëndron edhe dështimi më i qenësishëm i medias në përgjithësi: humbi shansin për të qenë promotorre dhe udhërrëfyese në realizimin e aspiratës së popullit shqiptar për integrim europian. Kam ndjesinë se mediat në Shqipëri nuk funksionojnë në shërbim të publikut, por të pronarit. Kjo nuk do të ishte detyrimisht e keqe në rastin që do të kishim një ekuilibër, por në rastin konkret balanca anon krejtësisht në anën e pronarit.
Se mos harroj, një tjetër arritje e madhe është niveli teknologjik dhe standardet e larta teknike që kanë televizionet kryesore.
-Si mendoni se është perceptimi i publikut për median në përgjithësi dhe figurën e gazetarit në veçanti? Cilët gjykoni si elementët e duhur që mund të përmirësojnë këtë imazh? Si e gjykoni besueshmërinë e medias sonë sot?
Kam përshtypjen se edhe publiku shqiptar ka për median po atë perceptim që dominon sot përgjithësisht në mbarë botën. Pra se gazetaria ka humbur shumë nga sharmi i të qenit një mision në shërbim të publikut. Gjithandej dominon ndjesia, që natyrisht e ka një bazë, se gazetarët nuk janë në shërbim të publikut, po në shërbim të pronarit dhe të padronit politik të pronarit. Dhe kjo, siç e përmenda edhe më lart, është shumë ekzistente në Shqipëri.
Në rastin e Shqipërisë mendoj se besueshmëria e medias është një nocion relativ, pasi kur është problematike e gjithë situata, rrjedhimisht kjo merr me vete edhe besueshmërinë. Media ka një lloj obsesioni me besueshmërinë dhe e zgjidh dilemën duke u shndërruar një farë zëdhënëseje informale e qeverisë, e opozitës, e policisë; domethënë, duke ripodhuar deklaratat zyrtare që dalin nga këto kancelari. Nga ana tjetër, kem përshtypjen se media pak ose aspak thellohet, pak ose aspak investigon, pak ose aspak analizon; dhe, edhe kur e bën, motivet janë përgjithësisht politike apo lidhen me antagonizma të mundshme të pronarit apo grupesh interesit pranë pronarit. Dhe kjo mendoj se e godet rëndë besueshmërinë.
-Si e gjykoni ecurinë e lirisë së shprehjes dhe të medias gjatë këtyre tridhjetë vjetëve tranzicion dhe në ç’nivele gjendet aktualisht? A mendoni se gazetarët, redaktorët dhe kryeredaktorët i marrin vendimet në punën e tyre të përditshme mbi bazën e ndërgjegjes profesionale?
Siç e thashë edhe në hyrje, liria e shtypit dhe e shprehjes i përgjigjet “motamo” ecurisë së vendit gjatë kësaj maratone të pafund tranzicioni. Dhe unë, numrin kaq të madh të mediave -që gjithsesi janë në përpjestim të zhdrejtë me numrin e popullsisë dhe me kapacitetet reale të biznesit që me reklamat do të përbënte burimin bazë të financimit- numrin kaq të madh të mediave pra, e shpjegoj pikërisht me këtë liri. Ndryshe, nuk do të kishin arsye ekzistence, po të sjellim ndërmend edhe fjalët e Albert Camus-it, “Shtypi i lirë mund të jetë i mirë apo i keq. Mirëpo, pa liri, është absolutisht e sigurt që shtypi nuk mund të jetë veçse i keq”. Dhe shtypi, media shqiptare, nuk janë as më të mira e as më të këqija se sa në vende të tjera që ndodhen në të njëjtën valë zhvillimesh me vendin tonë.
Sa i përket vendimmarrjes, mendoj që përbën një nga rregullat e pashkruara të medias shqiptare. Nëse thoshnim që “gazetarët, redaktorët dhe kryeredaktorët i marrin vendimet në punën e tyre të përditshme mbi bazën e ndërgjegjes profesionale”, kjo do të ishte “një përrallë nga e ardhmja”… Druaj se kryeredaktori, kur kalon pragun e zyrës, e lë te shkallët ndërgjegjjen profesionale, jo si një përzgjedhje vetiake, natyrisht. Në këto momente nuk më vjen ndërmend ndonjë rast që dikush prej editorëve apo gazetarëve të ketë dhënë dorëheqjen në shenjë kundërshtimi për imponimin e politikës editoriale nga ana e pronarit. Kërkoj ndjesë nëse kujtesa ime është e mangët në këtë pikë. Zakonisht ato pak dorëheqje apo largime kanë ardhur si rezultat i presioneve të politikës apo pushtetit. Në fakt, ky pragmatizëm i tyre për të mos dhënë dorëheqje – gjë që jam i sigurt se mund ta kenë menduar disa herë – ka dy arsye objektive dhe të mirëkuptueshme: e para është se emergjencat për mbijetesën dominojnë mbi dilemat morale dhe e dyta, ata e dinë mjaft mirë që kudo që të shkojnë, rregullat e lojës funksionojnë njëlloj.
-Sot po përjetojmë nga njëra anë një krizë të medias, por njëherësh edhe një revolucion të saj. Në ç’raport mendoni se janë mediat tradicionale dhe mediat e reja në vendin tonë, dhe cili është ndikimi i këtyre të fundit?
Besoj se me revolucion të medias keni paraysh zhvillimin e vrullshëm teknologjik në 25 vitet e fundit. Nëse gjithashtu me mediat e reja keni parasysh ato online, besoj se në vendin tonë këto janë shumë mbrapa në garë, me përjashtim të dy-tre që duket se kanë investuar seriozisht. Shumëkush konstaton se faqet online të mediave tradicionale (TV, gazeta), kanë shumë më tepër frekuentues të rregullt dhe më shumë reklama. Dhe kjo nuk ka nevojë për ndonjë shpjegim të hollësishëm. Mediat tradicionale kanë gjithë kapacitetet teknike dhe njerëzore për t’iu përgjigjur kërkesave të publikut (me gjithë “kusuret” që kanë mediat, gazetarët). Dhe natyrisht, ndikimi i versionit online të tyre është i madh, për arsye që merren me mend.
Mirëpo, në mënyrë paradoksale ndikim të madh – jo vetëm te publiku – kanë ngandonjëherë edhe të ashtuquajturat portale që ndodhen në fund, apo nuk kanë hyrë fare në garë. Kujtoni bujën që u shkaktua para dy vjetësh me listën e famshme të financimeve nga MPJ greke. Një fake news që u publikua me një shqipe të keqe në një ueb sajt krejt anonim, por që u kthye në problem madhor për vendin, duke zaptuar madje edhe emisionet e moderatorëve më të mirë në Shqipëri…
-Gazetaria duket se po kalon në një periudhe krize kudo në botë. Media e pavarur has vështirësi të mbijetojë në një treg ku mbizotëron sensacionalizmi, klientelizmi politik, dhe lajmet e rreme. Si e shihni të ardhmen për gazetarinë e pavarur në vitet në vijim? Jeni optimist apo pesimist?
Jam edhe pesimist, edhe optimist. Jam pesimist pse dimensionet e shplarjes së trurit të publikut sot janë në nivele kaq alarmante, aq sa ngandonjëherë pyes veten nëse jetojmë në një orbitë idiotësh, ku mendjet e kthjellëta janë një minoritet mospërfillës. Nga ana tjetër, klientelizmi politik do të vazhdojë, si një kancer që i shtrin ngadalë, por në mënyrë konstante metastazat. Dhe kjo do të mbetet gjithashtu një sfidë e madhe për mediat që janë rreshtuar në pozicionin e pavarësisë.
Por unë jam optimist, sepse nevoja e njeriut për informim të saktë, të paanshëm dhe objektiv nuk shuhet kurrë. Pra, me gjithë këtë situatë kritike, media e pavarur mbetet eterne, ndërsa sensacioni, lajmet e rreme, kanë qenë dhe do të mbeten, por nuk do të mbizotërojnë trurin e publikut në atë masë që i ndeshim sot. Pra, mendoj se është një fenomen kalimtar dhe është çështje kohe që publiku t’i rikthehet me zellin e dekadave të mëparshme informimit të vërtetë. Shpresoj që ky rikthim të fillojë pasi bota të marrë veten nga sprova e koronavirusit, dhe të përsiatet për ditët e muajt e kaluara nën tmerrin e Covid-19-s, por edhe të uraganëve me fake news-e që janë të papërpallueshme gjatë gjithë kësaj periudhe.
-Media online dhe rrjetet sociale pa dyshim kanë sjellë një revolucion në aspektin e marrëdhënies që krijohet me publikun dhe komunikimin në përgjithësi. Si mendoni se ka ndikuar kjo dukuri në cilësinë dhe profesionalizmin e informacionit? Po gazetaria, si mendoni se po përshtatet me këtë?
Para daljes së internetit dhe rrjetit social, gazetari kishte monopolin e lajmit. Edhe atëherë kishte gazetari të keqe, thjesht kjo lloj gazetarie ishte e “imunizuar” nga kritikat e publikut. Rrjetet sociale e përmbysën këtë situatë. Sot gazetari është i ekspozuar dhe prandaj duhet të bëjë kujdes. Në këtë sens, rrjetet sociale mund ta ndihmojnë gazetarinë që e ka këtë vullnet, të rrisë cilësinë dhe besueshmërinë.
Nga ana tjetër, të brengos gjuha e urrejtjes dhe përbuzjes ndaj gazetarëve, dyndalla e fake news-eve (me autorësi jo detyrimisht vetëm nga publiku), që vërshojnë në rrjetet sociale. Kjo mendoj se duhet të jetë një sfidë më shumë për mediat, e cila për fat të keq do të vazhdojë të na preokupojë si një fatalitet.
-Si mendoni se ka evoluar marrëdhënia ndërmjet medias dhe politikës ndër vite? Si e shihni zhvillimin e këtij raporti në të ardhmen?
Besoj se nuk them ndonjë gjë të re dhe të panjohur me konstatimin se nga viti në vit ndërvarja e medias nga politika është rritur edhe më shumë. Në rastin e Shqipërisë ky fenomen është kaq i theksuar saqë, kur para disa vitesh i propozova një miku e kolegu shumë të nderuar të mblidheshim një grup e të themelonim një gazetë me të vërtetë të pavarur, ai m’u përgjigj në çast, dukshëm i brengosur: “Në Shqipëri është e pamundur të mbijetojë një medie që nuk është e lidhur me njerin apo tjetrin krah të politikës”. Duket sikur për këtë varësi ka një “marrëveshje xhentëllmenësh”, që respektohet me rigorozitet nga të dy palët. Përvoja e deritanishme më sugjeron veç parashikime të zymta për të ardhmen.
-Gazetaria profesioniste kudo në botë është në gjendje të vështirë edhe për një arsye madhore: ka ndryshuar modeli tradicional i biznesit, me hyrjen në lojë të internetit, medias online dhe rrjeteve sociale. Po në Shqipëri si e shihni këtë problem, dhe a shihni një model biznesi që është në gjendje të mbështesë një gazetari të pavarur, në interes të publikut?
Bota, dhe sidomos vendet që janë pika referimi për sistemin mediatik, i kanë gjetur tashmë zgjidhjet përballë krizës së shkaktuar nga ofensiva e internetit dhe kjo krizë nga shumë prej mediave të mëdha tradicionale u shndërrua në shans për t’iu përshtatur kushteve të reja; pavarësisht se koston e paguan gazetarët, mjaft prej të cilëve humbën vendet e punës.
Në Shqipëri kam përshtypjen se është e vështirë të evidentohen pasojat e kësaj krize, pasi media shqiptare ndodhet në një krizë të vazhdueshme, përderisa tregu dhe mbijetesa nuk përcaktohen nga rregulla të konkurrencës profesionale, por dominohen nga rregulla –le të them- jashtëmediatike.
Po të kishim në Shqipëri një shoqëri civile aktive dhe të fuqishme, ndoshta do të mund të kërkonim aty një model biznesi që do të mund të financonte një medie me të vërtetë të pavarur dhe tejet profesionale. Gjetkë, nuk e di se ku mund të gjendet ky model. Natyrisht, kemi shembullin e gazetës The Guardian që ndodhet pej dekadash në pronësi të një trusti, Scott Trust, që nuk ndërhyn kurrë në politikën editoriale. “Qëllimi kryesor është të sigurojë pavarësinë financiare dhe editoriale të gazetës. Trusti e çliron The Guardian nga ndërhyrjet komerciale ose politike – ne nuk kemi një pronar të pasur që lëviz fijet dhe çdo fitim riinvestohet në gazetarinë tonë se sa në xhepat e aksionerëve”.
-Një nga fushat ku gjërat kanë ndryshuar më pak gjatë këtyre tridhjetë vjetëve tranzicioni postkomunist kanë qenë marrëdhëniet e punës në media. Cilat do të renditnit si problematikat më të mprehta në këtë fushë dhe si e shihni perspektivën?
Po dhe marrëdhëniet në punë pasqyrojnë atë gjendje problematike në të cilën ndodhet media shqiptare, pavarësisht një vitrine verbuese për ndokënd që i vështron gjërat nga larg e në sipërfaqe. Të gjithë e dimë që kontratat bëhen sa për sy e faqe, janë fiktive në çdo pikëpamje dhe gazetari apo kameramani në çdo moment rrezikon të flaket në rrugë, pa marrë asnjë dëmshpërblim apo asistencë. Pagat janë edhe realisht të ulëta, por deklarohen akoma më të ulëta me qëllim që të paguhet më pak për sigurimet shoqërore.
Më bën përshtypje që në 30 vjet tranzicion nuk kam dëgjuar të ketë një grevë nga gazetarët, për kushtet e punës, për ndërhyrjet apo për solidaritet me një koleg që iu bë realisht një padrejtësi nga pronari. Po sjell këtu shembullin e Hungarisë që të paktën politikisht ishte në një nivel me ne 30 vite më parë, dhe ku para një muaji bordi editorial dhe 70 pjesëtarë të stafit të portalit Index.hu dhanë dorëheqjen pas shkarkimit të kryeredaktorit, pasi aksioneri kyesor –mik i kryeministrit Orban kishte shkelur kushtet e marrëveshejs që parashikonte mosndërhyrje në politikën editoriale dhe përbërjen e redaksisë.
– Si do ta shihnit qasjen e medias ndaj problematikës së korrupsionit në vend dhe a gjykoni se gazetaria investigative mund të bëjë më shumë në këtë drejtim?
Sigurisht që gazetaria investigative mund të luante një rol të rëndësishëm në sensibilizimin me fakte të publikut për gangrenën e korrupsionit. Mirëpo në Shqipëri mund të ketë ca dromca të hapërdara gazetarie investigative, pavarësisht se gazetarët kompetentë nuk mungojnë dhe nuk u mungon as dëshira e vullneti. Por u mungon hapësira, plus që të gjithë e dimë se me ç’fije diabolike është i lidhur e i ndërlidhur korrupsioni në vend dhe investigimet i ngjajnë sprovës së Sizifit. Nga ana tjetër, siç thashë edhe pak më lart, edhe kur ka ndonjë fije investigimi dhe përpjekje për të hedhur dritë mbi ndonjë skandal, kjo përpjekje motivohet më shumë politikisht apo për interes të pronarit, duke u kthyer në një bumerang.
