Nëse ka patur një personazh që tronditi mënyrën se si njerëzit e kuptojnë pushtetin, ai ka qenë Niccolò Machiavelli. I lindur në Firence më 1469, në një kohë kur Italia jetonte mes luftërash, tradhtish dhe aleancash të përkohshme, Makiaveli u bë dëshmitari më i mprehtë i realitetit brutal të politikës. Dhe kur më në fund u përjashtua prej saj, bëri atë që dinte më mirë: e ktheu përvojën në ide.
Kështu lindi Princi – libri që ndryshoi përgjithmonë mënyrën se si njerëzimi mendon për pushtetin.
Diplomati që u përjashtua
Për më shumë se një dekadë, Makiaveli shërbeu si sekretar dhe diplomat i Republikës së Firences. Ai udhëtoi në oborret e Francës, Papës dhe princërve italianë, duke parë nga afër se si sunduesit ruanin pushtetin jo përmes virtytit, por përmes forcës, mashtrimit dhe aftësisë për t’u përshtatur.
Kur familja Medici u rikthye në pushtet më 1512, fati i tij u përmbys. U arrestua, u torturua dhe më pas u la i lirë – i thyer dhe tashmë pa poste. Ishte në këtë vetmi që ai shkroi Princin, një libër që nuk kërkonte të ishte moral, por i vërtetë.
Libri që tronditi botën
Në një epokë kur filozofët flisnin për drejtësi, virtyt e mirësi, Makiaveli guxoi të thoshte diçka ndryshe: “Rëndësi ka jo të dukesh i mirë, por të jesh efektiv.”
Në thelb, Princi ishte një udhëzues për mbijetesën e një sundimtari në një botë të pamëshirshme. Për Makiavelin, pushteti nuk ruhet me moral, por me aftësi për ta kuptuar njeriun ashtu siç është – egoist, i frikësuar dhe i ndryshueshëm. Ai e ndau politikën nga morali dhe vendosi një standard të ri: efektivitetin.
Kjo ishte herezi në shekullin XVI. Një herezi që s’u harrua kurrë më.
Virtyti që s’ka të bëjë me mirësinë
Tek “Princin”, një nga konceptet më intriguese është ai i virtùs. Por virtyti i Makiavelit nuk ka të bëjë me virtytin moral – ai është aftësia për të vepruar me forcë, zgjuarsi dhe kurajo. Është zotësia për t’i bërë gjërat të ndodhin, pavarësisht rrethanave.
Kundër virtùs qëndron fortuna – fati, forca e paparashikueshme që mund të shkatërrojë çdo plan. Por, sipas Makiavelit, sundimtari i zgjuar nuk pret që fati ta shpëtojë. Ai ndërton diga, siç ndërtohen për të përballuar përmbytjet. Fati është lumë, por njeriu mund ta drejtojë rrjedhën e tij.
Më mirë të të duan, apo të të kenë frikën?
Kjo është ndoshta pyetja më e famshme e Makiavelit: “A është më mirë që sundimtarin ta duan, apo t’i tremben?”
Përgjigjja e tij është e thjeshtë dhe brutale: më mirë të të kenë frikën. Dashuria është e paqëndrueshme, ndërsa frika është e qëndrueshme – për sa kohë nuk kthehet në urrejtje.
Një sundimtar, shkruan ai, duhet të dijë të përdorë frikën me maturi: aq sa për të ruajtur respektin dhe rendin, por jo sa për t’u bërë i urryer. Në këtë balancë delikate qëndron arti i pushtetit.
Makiaveli e njihte mirë natyrën njerëzore. Ai e dinte se njerëzit nuk gjykojnë sipas të vërtetave, por sipas dukjeve. Kështu, një sundimtar duhet të duket i mëshirshëm, i drejtë, bujar – edhe kur nuk është. Sepse pushteti, si çdo art tjetër, kërkon mjeshtëri në krijimin e iluzioneve.
Në këtë sens, Princi është më shumë se një traktat politik. Është një manual mbi perceptimin, mbi psikologjinë e turmës dhe mbi teatrin e pushtetit.
Pushteti dhe realiteti
Në thelb, Makiaveli ishte realist. Ai nuk e urrente moralin, por e kuptonte kufirin e tij në një botë të egër. Ai e dinte se drejtësia dhe mëshira janë virtyte të bukura – por të padobishme kur një sundimtar nuk arrin të mbrojë shtetin e vet.
Ai shkroi në një kohë kur Firence kërcënohej nga çdo anë, kur mbretërit e huaj ndërronin territore si letra bixhozi. Dhe në atë botë, idealizmi ishte luks. Prandaj Princi nuk është një libër i pashpirt, por një pasqyrë e ftohtë e realitetit. Një udhëzues për mbijetesën në kohë kaosi.
Trashëgimia e njeriut që tha të vërtetën
Makiaveli vdiq pa parë librin e tij të botuar. Por kur Princi doli në qarkullim më 1532, ai ndezi zjarrin e debatit në gjithë Evropën. U quajt “djalli i politikës”, “armiku i moralit”, “mësuesi i tiranëve”. Dhe megjithatë, asnjë nga akuzat nuk e ndaloi dot ndikimin e tij.
Nga Napoleoni te Hobbes-i, nga Nietzsche te liderët modernë, të gjithë kanë lexuar Makiavelin për të kuptuar një të vërtetë të thjeshtë: pushteti është një art që kërkon guxim, mençuri dhe një njohje të thellë të natyrës njerëzore.
Pesë shekuj më vonë, Princi mbetet një pasqyrë e ndershme e asaj që shpesh refuzojmë të pranojmë: se politika, në fund, nuk është për engjëj, por për ata që dinë të përballen me realitetin ashtu siç është. / bota.al
