Jonathan Bousfield
Një bisedë me tre shkrimtarë të njohur, fitues çmimesh, të cilët u rritën në një Europë Qendrore që, Milan Kundera dikur e përshkroi si Perëndimi i marrë peng. Ndodh që këta kombe të vegjël, vazhdojnë të jenë bartës të të vërtetave të rëndësishme
30 vjet më parë, shkrimtari çek, Milan Kundera shkruante për ndarjen kulturore dhe pasojat e saj, në esenë tashmë të famshme “Tragjedia e Europës Qendrore” (e botuar fillimisht në revistën franceze “Débats” në nëntor 1983, dhe më pas në “New York Review of Books” në prill të një viti më vonë), duke ndezur një debat të gjatë mbi fatin e kulturave europiane, që kishin “ngecur” në anën e gabuar të ndarjes së Luftës së Ftohtë.
Eseja e Kunderës fillimisht ofronte një lexim pesimist. Jo vetëm që argumentonte se Europa Qendrore përbënte një “Perëndim të marrë peng”, i rrëmbyer nga një qytetërim i huaj, bizantino-bolshevik, por ai pretendonte gjithashtu se pjesa tjetër e kontinentit ishte në një gjendje të thellë dekadence, e si pasojë nuk mund të kuptonte se çfarë kishte humbur. Megjithatë, ajo që fillimisht dukej si një requiem, më tej mori një lustër optimizmi. Në Kremlin erdhi në pushtet Mikhail Gorbaçovi, blloku sovjetik tregoi shenja të hapjes së dritareve dhe më pas, Europa Qendrore shumëetnike dhe kozmopolite që përshkruante Milan Kundera u rikthye me shpejtësi, si një simbol i asaj që Europa mund të bëhej sërish, dhe jo diçka që ishte humbur një herë e përgjithmonë.
Mentalitet
Tridhjetë vjet më vonë, shumica e shteteve në Europën Qendrore të Kunderës janë integruar në Bashkimin Europian dhe në NATO, dhe vetë termi “Europë Qendrore” nuk është më i nevojshëm, as si thirrje antisovjetike dhe as si shenjë dalluese e përkatësisë kulturore. Megjithatë, shqetësimet kulturorë që ngrinte Kundera nuk është e thënë të jenë zhdukur, thjeshtë për arsye se konteksti ka ndryshuar. Europa gjendet sërish në mes dy superfuqive me pikëpamje të ndryshme për botën, dhe kombet e vegjël mund të jenë sërish bartësit e të vërtetave të rëndësishme.
Shkrimtar i suksesshëm dhe intelektual i spikatur, Milan Kundera ishte futur në listën e zezë prej regjimit çekosllovak gjatë periudhës së “normalizimit”, që pasoi pushtimin sovjetik të Pragës në 1968. Pasi emigroi në Francë në 1975, ai gëzoi një sukses të madh, dhe romanet “Libri i të qeshurave dhe harresa” (1979), dhe “Lehtësia e papërballueshme e qënies” (1984) ishin vepra që sollën historinë e vonë të Cekosllovakisë para një publiku të gjerë. Pjesërisht falë popullaritetit ndërkombëtar të Kunderës, lexuesit e arsimuar perëndimorë kaluan pjesën më të madhe të viteve tetëdhjetë duke u interesuar për atë që ndodhte në gjysmën lindore të Europës. Fati i Europës Qendrore ishte një temë kryesore kur Philip Roth intervistoi Kunderën për “New York Times Book Review” në vitin 1980, kështu që ky lloj bashkëbisedimi kish kohë që kishte nisur, përpara se të shfaqej “Tragjedia e Europës Qendrore” në vitin 1984. Pothuajse në të njëjtën kohë, në gjuhën angleze u botua “Antipolitika”, eseja e gjatë e shkrimtarit hungarez György Konrád, në të cilën shkruante për ndarjen Lindje-Perëndim. Argumenti i Konradit ishte që Europa Qendrore përfaqësonte shansin e fundit të madh të kontinentit për të ndërtuar një hapësirë social demokratike, që nuk do të ishte as natyrë sovjetike dhe as natyrë liberal kapitaliste. Ndonëse është utopi, ndoshta ia vlen të rishikohet. Madje, “The New York Times” botoi atëherë një polemikë mes Kunderës dhe fituesit të ardhshëm të Cmimit “Nobel”, Jozef Brodski, në lidhje me kulturën ruse dhe dështimet saj. E vështirë të imagjinosh që gazetat perëndimore do i jepnin kaq shumë hapësirë intelektualëve jo anglisht-folës sot.
Po ku ishte saktësisht Europa Qendrore? Pjesëmarrësit në debat pëlqenin të pohonin se Europa Qendrore nuk ishte aq shumë një rajon i caktuar, se sa një gjendje e mendjes, ndonëse për shkrimtarë si Kundera dhe Konrad ajo korrespondonte me ish territoret e Perandorisë së Habsburgëve, kolapsi i të cilës shihej prej tyre si një katastrofë kulturore. Jo vetëm sepse shteti i Habsburgëve përfaqësonte një komunitet me pluralizëm kulturor të shumë kombeve, por gjithashtu sepse Viena, përpara Luftës së Parë Botërore, kishte qenë djepi i modernizmit europian.
Për polakun e lindur në Lituani, Czeslav Milosz, Europa Qendrore përfshinte një territor të gjerë që shtrihej nga “Vilniusi Barok” në veri, deri tek “Dubrovniku i Rilindjes mesjetare” në jug, duke përfshirë pak a shumë gjithçka që shtrihej në lindje të gjermanëve, por që kishte kryesisht trashëgimi katolike apo hebreje. Ndërkohë që lartësohej pluralizmi etnik i Europës Qendrore, në të njëjtën kohë kishte një mendim të qartë të asaj që Europa Qendrore nuk ishte: Kristian ortodokse, islamike apo ruse.
Përcaktimi i qytetërimit
Jo të gjithë e pëlqenin këtë koncept. Shkrimtari austriak, Peter Handke e shpërfillte Europën si asgjë më shumë se sa një “shprehje meteorologjike”. Shkrimtari hungarez, Peter Eszterházi deklaronte në vitin 1991 se “një shkrimtar i përket një gjuhe, dhe jo një rajoni”. Danilo Kis i Jugosllavisë bënte kujdes kur shkruante në vitin 1987 se “koncepti i sferës kulturore europiano-qendrore është ndoshta më i pranishëm sot në perëndim, se sa në ato vende që logjikisht duhet të jenë në këtë sferë”.
Eshtë e qartë që për Kunderën, Europa Qendrore përcaktohej në pjesën më të madhe prej shkrimtarëve të saj (Franz Kafka, Robert Musil, Hermann Broch dhe Jaroslav Hasek ishin të preferuarit e tij) dhe se të shkruarit e romaneve ishte një prej gjërave që ndihmuan për të përcaktuar qytetërimin europian në përgjithësi. Duke patur këtë gjë në mendje, unë intervistova tre shkrimtarë bashkëkohorë që kanë fituar çmime – Tomás Zmeskál në Pragë, Juri Andrukoviç në Ukrainë dhe Miljenko Jergoviç në Kroaci. Secili prej tyre është formuar në Europën Qendrore Kunderiane, por janë shumë të rinj për t’i përkitur brezit të Kunderës. I pyeta nëse Europa Qendrore është ende e rëndësishme dhe, ku mund të gjendet.
I lindur në vitin 1966, me një prejardhje të përzierë çeke dhe kongoleze, Tomás Zmeskal krijoi një sensacion me debutimin e tij, sagën familjare të një familjeje në Pragë me titull “Letër dashurie me shkrim kuneiform”, duke fituar Cmimin “Jozef Skvorecki” në vitin 2009 si dhe Cmimin e Bashkimit Europian për Letërsinë në vitin 2011. Zmeskal ishte i pari prej shkrimtarëve që takova dhe ishte e qartë që në fillim, që për të Europa Qendrore është një kuriozitet historik, më shumë se sa një shqetësim aktual. Megjithatë, Zmeskal është rritur duke lexuar romanet e Kunderës, bashkë me shkrimtarë të ndaluar si Jozef Skvoreckin dhe rusin Aleksander Solzhenicin, libri i të cilit “Një ditë nga jeta e Ivan Denisoviçit” u botua në gjuhën çeke në vitin 1960, përpara se të tërhiqej nga libraritë publike pas vitit 1969.
“Në vitin 1970, ishte krijuar një ide që nëse autoritetet të kapnin duke lexuar Kunderën apo Solzhenicinin, atëherë do të ishin vërtetë shumë të këqinj me ty”, kujton ai. Pak a shumë çdo gjë që ia vlente ta lexoje ishte hequr nga raftet gjatë fushatës “së normalizimit” të viteve shtatëdhjetë, kur udhëheqësi komunist prosovjetik Gustav Husak shtypte gjithçka, sapo nuhaste ndonjë kundërshtim. “Në shumë drejtime, terreni për Pranverën e Pragës ishte përgatitur nga shkrimtarë si Kundera, Havel, Seifert dhe Prohaska”, shpjegon Zmeskal. “Kështu që, nuk është habi që pas Pranverës së Pragës komunistët vendosën që duhej të heshtnin shkrimtarët. Dhe ata shkrimtarë të cilëve iu mbyll goja ishin vërtetë më të mirët – në atë kohë nuk mund të gjeje ndonjë gjë me vlerë në librari”.
“Mbaj mend në vitin 1969, kur isha adoleshent, kam lexuar një polemikë mes Kunderës dhe Vaslav Havelit pasi gjeta gazetat origjinale diku në bodrum”, kujton Zmeskal, “dhe ishte një shkëmbim brilant pikëpamjesh mes njerëzve që ishin në kulmin e fuqisë së tyre krijuese”. Kundera akuzonte Havelin për eksibicionizëm moral, që nxiste njerëzit të jepeshin pas akteve të kotë të rezistencës; ndërkohë që Haveli e konsideronte besimin e Kunderës tek kultura si tejet romantik. “Ishte një periudhë kur intelektualët çekë kishin vërtetë rëndësi, ndërkohë që sot nuk kanë. Dhe gjithësesi, ka një mosvazhdimësi në jetën kulturore çeke: Svorecki jetonte në Kanada, Kundera është ende në Francë; shumë pak prej brezit tonë kanë takuar personalisht shkrimtarë si ky, dhe unë e di që shumë pak prej kolegëve të mi kanë kaluar kohë duke pirë një gotë me ta”.
Diferencim
Ish-Jugosllavia ka qenë i vetmi vend komunist ku mund të gjendeshin lirisht veprat e Kunderës. Dhe romanet e tij, Miljenko Jergoviç i lexonte gjithë entuziasëm. I lindur në Sarajevë në vitin 1966, Jergoviç është shkrimtari kroat që është përkthyer më shumë në gjuhë të huaja. Libri i tij më i fundit, pjesërisht roman, pjesërisht autobiografi “Rod” (Klani) u botua në Kroaci në fund të vitit 2013.
“Në Jugosllavi, në vitet 1980 Kundera ishte një bestseller intelektual”, kujton Jergovic. “Dhe jo vetëm për intelektualët. Deri në vitin 1985, çdokush që lexonte libra, kish lexuar patjetër edhe Kunderën. Pavarësisht se çfarë mund të kishin thënë njerëzit, Kundera nuk trajtohej si një shkrimtar armiqësor në Jugosllavi. Ai ishte një shkrimtar shumë i mençur dhe realist, romanet e të cilit, ose episode të tyre, meritonin të ritregoheshin dhe ndaheshin me miqtë”.
Eseja “Tragjedia” u botua në gjuhën sllovene në vjeshtën e vitit 1984 dhe në gjuhën kroate një vit më vonë. Gjatë gjithë viteve tetëdhjetë, shtypi jugosllav ishte i mbushur me debate për Europën Qendrore, kryesisht për arsye se shkrimtarët sllovenë dhe kroatë e shihnin si një shans për të diferencuar hapësirën e tyre kulturore nga republikat e tjera “ballkanike” jugosllave. Në të vërtetë, Kroacia e sotme është një vend në të cilin ideja e Europës Qendrore qëndron aty, në sfond, sa herë që hapet debati për identitetin kulturor.
Përqafimi i idesë së Europës Qendrore shpesh herë thotë më shumë se çfarë nuk do të jesh, se sa se cila është përkatësia. Sic thotë Miljenko Jergoviç “është konteksti që përcakton të gjithë pozicionet tanë për Europën Qendrore, duke e kthyer çdo bashkëbisedim në lidhje me këtë ide në një bisedë reaktive, sikur të japësh goditje boksi ndaj një jastëku imagjinar”.
Nëse ka një vend ku ky debat vazhdon të ketë kuptim Kunderian, ky është Ukraina, një vend i cili edhe sot shtrihet në atë vijën ndarëse mes Europës Qendrore dhe Lindjes “Bizantine”. Eshtë një vend, gjysma lindore e të cilit ka qenë në orbitën kulturore ruse që prej shekullit 17, por gjysma perëndimore e të cilit ka kaluar pjesën më të madhe të historisë së vet nën Dukët e Mëdhenj të Lituanisë, Habsburgët apo Polakët. Këtu, debati i përkatësisë në Europën Qendrore mbetet shumë i gjallë.
I lindur në Ivano-Frankivsk në vitin 1960, Juri Andrukoviç është një prej figurave letrare ukrainase më me influencë, me pesë romane dhe disa koleksione me poezi dhe ese që mbajnë emrin e tij. Atij iu dha Cmimi “Herder” në vitin 2001 dhe Cmimi “Angelus” për letërsinë në Europën Qendrore në 2006. Bashkëbisedimi im me Androviçin u zhvillua në një vend pranë kafe Lviv, disa muaj pasi të nisnin protestat masive në sheshin Maidan të Kievit – ajo që ndodhi më vonë, vetëm sa i bën më kuptimplotë vëzhgimet e tij.
“Ndoshta është në natyrën e Ukrainës”, thotë ai, “është thjeshtë shumë e madhe për t’u absorbuar prej një lloji të caktuar standarti europian. Në njërën gjysmë të vendit, njerëzit as nuk e kanë idenë se ç’janë vlerat europiane. Ndërkohë që këtu, në Lviv për shembull, njerëzit flasin gjithë kohës për to”. Andrukoviç është i vetëdijshëm që koncepti i Europës Qendrore ka shumë pak kuptim për popullsitë rusisht-folëse në Ukrainën Lindore. “Nuk mundemi t’i bashkojmë ukrainasit përreth një ideje të Europës Qendrore; duhet të jetë një ide e përgjithshme ukrainase. Kështu që, duhet të punojmë pikësëpari me pjesë të tjera të Ukrainës, dhe më pas të propozojmë një vizion të përbashkët ukrainas, se çfarë kuptimi ka Europa për ne”. Eshtë tragjedi për Ukrainën që asnjë qeveri deri sot nuk ka arritur të artikulojë një ide të përgjithshme ukrainase, që do të kishte të paktën një farë kuptimi për njerëzit në çdo cep të vendit.
Europa ime
Në esenë e tij të vitit 1994, “Erc-Herc-Perc”, Andrukovic përshkruan se si gjyshja e tij kishte parë Franz Ferdinandin që parakalonte me një makinë të hapur përreth Ivano-Frankivskut (në Galici), pak javë përpara se ta vrisnin në Sarajevë. Eshtë një imazh i rëndësishëm për Andrukoviçin, jo thjeshtë sepse ofron pakëz histori familjare (paraardhësit e tij ukrainas dhe gjermanë mund të ishin takuar vetëm në botën shumëkulturorë te Monarkisë Habsburge), por edhe sepse e vendos Ukrainën perëndimore brenda Europës Qendrore të dukëve dhe husarëve. “Kishim nevojë për një sasi të caktuar të mitologjisë së Habsburgëve në vitet nëntëdhjetë, që të na ofronte një model alternativ për zhvillimin e një kulture të re ukrainase”, shpejgon ai. “Ndienim që askush në botë nuk e kuptonte që Ukraina ishte e ndryshme nga Rusia, dhe rizgjimi i trashëgimisë Habsburgase në Ukrainën perëndimore shërbeu si një mjet i fuqishëm për të bindur të tjerët që jemi ndryshe”.
Libri “Moja Europa” (Europa ime), me autorë Andrukoviç dhe shkrimtarin polak Andrzej Stasiuk, i botuar në vitin 2000, ishte në shumë drejtime një përpjekje për të riparë natyrën e Europës Qendrore për brezin e pas 1989-ës. Stili subjektiv dhe autobiografik i librit përcillte një ndjesi të fortë përkatësie të përbashkët, por e linte shumë të hapur çështjen e natyrës së Europës Qendrore, si dhe nëse është realitet apo utopi. “Ishte një përpjekje për ta parë këtë temë në një mënyrë emocionale, poetike, të çliruar nga dualizmi tradicional gjeopolitik i Lindjes dhe Perëndimit”, thotë Andrukoviçi.
Megjithatë, Andrukovici shkruan në libër, se ku sipas tij ndodhet gjeografikisht, historikisht dhe psikologjikisht Europa Qendrore. “Fakti i të jetuarit mes rusëve dhe gjermanëve, është shenja historike e karakterit të Europës Qendrore. Frika europiano-qendrore historikisht është luhatur mes këtyre dy alarmeve: ose po vijnë gjermanët, ose po vijnë rusët. Vdekja Europiano-Qendrore është një vdekje në burg ose vdekje në një kamp përqëndrimi, dhe si pasojë një vdekje kolektive”.
Nuk mund të mos mendosh që Moja Europa do të ishte një libër i ndryshëm nëse do të ishte shkruajtur sot. “Drama e situatës mes Lindjes dhe Perëndimit ka ende shumë lidhje për ne ukrainasit, ndërkohë që për polakët është vendosur tashmë: për ta, nuk ka nevojë më për një diskutim të mëtejshëm”.
Në të vërtetë, kur flet me Andrukoviçin të krijohet përshtypja se Ukraina është kufiri i fundit që ka mbetur i Europës Qendrore të Kunderës, ku beteja mes një shoqërie që aspiron për pluralizëm dhe një rivali monokulturor që nuk fal, shikohet me indiferencë nga pjesa tjetër e kontinentit. Sipas Andrukoviçit “sfera ruse vetëshpallet hapur si alternativë ndaj qytetërimit perëndimor. Dhe për mbrojtësit e sferës ruse ka gjithmonë një ose/ose kategorike. Nuk ka hapësirë për kompromis”.
Disa vite më parë, Andrukoviçi u përfshi në një projekt të quajtur “Potyah 76” (Treni Nr. 76), një faqe interneti që paraqiste idenë e Europës Qendrore në formën e një treni ndërkombëtar, ku secili prej vagonëve i kushtohej poezisë, prozës e kështu me radhë. “76 ishte treni që udhëtonte nga Gdansku në Detin Balltik deri në Varna në Detin e Zi, duke kaluar ndërkohë mespërmes Ukrainës perëndimore”, shpjegon Andrukoviçi. “Pas rënies së komunizmit, numri i pasagjerëve ra shumë dhe rruga u bë gjithnjë e më e shkurtër – versioni final i 76 kalonte nga qyteti kufitar polak i Przemyslit deri në qytetin Chernivtsi në jug të Ukrainës, përpara se të mbyllej fare për shkak të mungesës së fitimeve”.
Eshtë shumë tunduese ta mendosh idenë e Europës Qendrore si ky tren, i cili qëndron i braktisur në një hekurudhë diku në Ukrainën perëndimore, me shkrimtarët që vështrojnë nga dritaret e mbuluara prej mjegullës. Por sa kohë që vazhdojnë të shkruajnë, ia vlen të flasësh për trenin.
