“Shtëpia” e Mona Lizës
Ajo banon në pallatin më të bukur të Parisit. E rrethuar nga mure blu të errët, e mbrojtur nga xhami special.
Kryevepra e Leonardo da Vinçit, “Mona Lisa”, admirohet çdo vit nga gati nëntë milionë njerëz. Ata mahniten në Luvër nga ajo që është ndoshta, buzëqeshja më e famshme e historisë së artit. Ky muze, më i vizituari në botë, që ndodhet në brigjet e Senës, është një ndërtesë madhështore historike që pasqyron vetë historinë e Francës.
Gjatë shekujve, Luvri ka qenë fortesë, rezidencë mbretërore, dhe skenë e triumfeve e tragjedive të mëdha. Ai u ka mbijetuar mbylljeve për shkak të luftërave dhe krizave, por në shërbim të arteve të bukura u kthye vetëm kur Mbreti Diell, Luigji XIV, në vitin 1682, u zhvendos në Versajë.
Pas kësaj, Akademia Franceze dhe Akademia Mbretërore e Pikturës dhe Skulpturës u vendosën në pallatin e braktisur. Që nga viti 1737, aty mbahen ekspozita të rregullta. Ëndrra për një muze për të gjithë u bë realitet gjatë Revolucionit Francez: më 10 gusht 1793 u hap Muzeu Qendror i Arteve të Republikës.
Sot, Luvri konsiderohet muzeu më i njohur në botë. Kushdo që dëshiron të shohë të gjitha veprat e tij, duhet të ketë kohë… dhe këpucë të rehatshme.
Rruga përmes thesareve antikë si “Venusi i Milos”, arteve islame dhe pikturave nga tetë shekuj, shtrihet përgjatë 14.5 kilometrave korridore në pesë kate, të shpërndara në tre krahë të ndërlidhur mes tyre. Sipërfaqja e përgjithshme e Luvrit arrin 244,000 metra katrorë – sa 34 fusha futbolli. Koleksioni përmban 500,000 vepra arti, nga të cilat rreth 33,000 janë të ekspozuara.
“Mona Lisa” nuk është e vetme: ajo ka shoqëri të ndritur – Tiziano, Tintoreto, Veroneze – mjeshtrat e mëdhenj të pikturës veneciane që garojnë me veprat e tyre.
Kryevepra monumentale e Veronezes, “Dasma në Kanë”, për shembull, zë të gjithë murin përballë “Mona Lizës” – një duel i heshtur midis dy ikonave të përjetshme të artit botëror.
Thesari i akullt i Spitzbergenit
Ndonjëherë, aty kalon edhe ndonjë ari polar. Në Spitzbergen, në veri të Rrethit Polar Arktik, një bllok betoni ngrihet mes një peizazhi të zhveshur dhe të ngrirë.
Asnjë pemë, asnjë shkurre, aspak gjelbërim nuk prish qetësinë e këtij skaji të akullt të botës. Fortesa quhet “Svalbard Global Seed Vault” – Depoja Globale e Farërave të Svalbardit.
Ajo është ndërtuar për të përballuar gjithçka: një rrëzim avioni, një sulm me raketa, madje edhe një luftë bërthamore.
Sepse brenda saj ruhet një thesar për të ardhmen e njerëzimit: farërat. Kjo “arkë e Noes” moderne drejtohet nga Fondi Botëror për Diversitetin e Kulturave Bimore, me seli në Bonn.
Këtu ruhen, si rezervë sigurie për të gjitha bankat gjenetike të botës, mostrat e grurit, misrit, fasules, orizit, patateve – gjithçka që njerëzimi ka nevojë për ushqim në të ardhmen. Farërat ruhen në pako të mbyllura trefish, të vendosura në kuti metalike, thellë nën një mal të mbuluar me borë.
Në sipërfaqe shihet vetëm hyrja. Një tunel betoni 120 metra i gjatë zbret në thellësi, ku ndodhen tre salla magazinimi, të siguruara me dyer çeliku të dyfishta.
Secili nga këta “frigoriferë arktikë” ruan një temperaturë konstante prej -18°C, është 27 metra i gjatë, 10 metra i gjerë dhe 6 metra i lartë. Pothuajse të gjitha shtetet e botës kanë dërguar mostrat e tyre të farërave në Spitzbergen. Në rreshtat e gjatë të rafteve ka vend për rreth 4.5 milionë mostra, ndërsa tashmë ruhen mbi 1.3 milionë.
Vlera e tyre është e paçmuar. Nëse, për shkak të ndryshimeve klimatike, luftës, katastrofave natyrore apo sëmundjeve të bimëve, ndonjë specie zhduket, ajo mund të ringjallet me anë të këtyre farërave. Një kopje rezervë për mbijetesën e njerëzimit – në rast emergjence.
Megjithatë, depoja gjenetike shërben vetëm për ruajtje. Në ishullin norvegjez nuk kryhen kërkime shkencore mbi mostrat e depozituara. Dhe, duke qenë se farërat nuk mbeten të gjalla pafundësisht, ato duhet rregullisht të zëvendësohen me mostra të reja. Edhe një thesar i gjelbër nuk mund të zgjasë përjetësisht – por është shpresa jonë më e ftohtë dhe më e sigurt për të ardhmen.
Dija e botës
Këtu nuk kërkohet vetëm Shekspiri. Biblioteka Britanike në Londër është biblioteka kombëtare e Mbretërisë së Bashkuar dhe njëkohësisht koleksioni më i madh i mediave në botë.
Aty ruhen libra nga të gjitha epokat, nga të gjitha vendet dhe në të gjitha gjuhët, si edhe revista, gazeta, broshura, regjistrime zanore, patenta, harta, pulla postare, piktura, grafika arti dhe të dhëna digjitale.
Në ndërtesën futuriste të saj në Camden të Londrës, dhe në disa degë të tjera, ndodhen deri në 200 milionë vepra, të shpërndara në rreth 750 kilometra rafte.
Si bibliotekë kombëtare me të drejtë arkivimi, ajo ruan çdo botim që del në Britani të Madhe, Irlandën e Veriut dhe Republikën e Irlandës. Por edhe shumica e titujve të huaj të shpërndarë në vend përfundojnë në fondin e saj të pasur.
Dëshironi tekstet origjinale të këngëve të Beatles? Apo kocka orakujsh 3000-vjeçare nga dinastia kineze Shang? Apo një Bibël Gutenberg? Në Bibliotekën Britanike gjen gjithçka: faqe interneti, programe radio e televizioni, çdo formë të dijes që njerëzimi ka krijuar. Një dhomë thesari e dijes universale!
Biblioteka Britanike u krijua vetëm në vitin 1973, përmes bashkimit të disa koleksioneve të mëdha, ndër to biblioteka gati 300-vjeçare e Muzeut Britanik.
Por me kalimin e kohës, hapësira u bë e pamjaftueshme dhe lindi nevoja për një shtëpi të re.
Më 25 qershor 1998, Mbretëresha Elizabeta II inauguroi ndërtesën e re pranë stacionit St Pancras. Në qendër të saj ngrihet një kullë gjashtëkatëshe prej xhami, e quajtur King’s Library – Biblioteka e Mbretit George III – që përmban rreth 65,000 libra të mbledhur nga mbreti midis viteve 1763 dhe 1820.
Një ndërmarrje gjigante: 1,402 punonjës (sipas raportit vjetor 2024/25) dhe një buxhet prej 177,5 milionë eurosh në vit. Megjithatë, ky thesar i dijes së botës mbetet një nga pasuritë më të vlefshme dhe më të arritshme për këdo: hyrja është falas për të gjithë.
Dhoma e thesarit të natyrës
Aty ku shkon për “gjueti” xhaguari: Pylli tropikal i Amazonës, me larminë e tij mahnitëse të specieve, është një nga habitatet më të vlefshme të Tokës. Sipas organizatës WWF, këtu jetojnë më shumë se 40.000 lloje bimësh, 427 lloje gjitarësh, 1.294 lloje zogjsh dhe mbi 3.000 lloje peshqish.
Sa për miliona insekte që fshihen nën kurorat e dendura të pemëve, askush nuk e di me saktësi – thuajse çdo ditë zbulohen lloje të reja.
Pylli tropikal mbulon pothuajse gjithë pellgun e Amazonës, që shtrihet në nëntë shtete. Brazili zotëron pjesën më të madhe të këtij thesari natyror, ndërsa pjesa tjetër ndahet mes Perusë, Kolumbisë, Venezuelës, Ekuadorit, Bolivisë, Guajanës, Surinamit dhe Guajanës Franceze.
A është thjesht një masë e madhe jeshile? Aspak.
Rëndësia e këtij ekosistemi shkon shumë përtej biodiversitetit. Pylli mban sasi të mëdha karboni, rregullon klimën rajonale përmes avullimit dhe reshjeve, dhe ruan ekuilibrin e klimës globale. Ai krijon shiun e vet dhe, falë këtij cikli natyror, furnizon me ujë një pjesë të madhe të kontinentit të Amerikës së Jugut.
Amazona është quajtur edhe “apoteka e natyrës”, sepse shumë ilaçe moderne kanë në bazë substanca bimore të zbuluara në këtë rajon. Por, ndërsa thesaret e tjera të njerëzimit mbrohen me kujdes, njeriu po shkatërron mushkërinë e gjelbër të planetit. Shpyllëzimi, djegiet, industrializimi dhe ndërhyrjet e rënda mjedisore po vazhdojnë me ritme alarmante.
Vetëm gjatë vitit 2024, në zonën e Amazonës u prenë rreth 3.700 km² pyje, ndërsa 36.000 km² të tjerë u dëmtuan rëndë nga zjarret dhe thatësira. Sot, rreth 20% e pyllit të shiut të Amazonës është tashmë i shkatërruar. Nëse arrin 25%, ekspertët paralajmërojnë se do të kalojmë një pikë pa kthim – dhe dhoma e thesarit të natyrës do të shndërrohet përgjithmonë në një savanë të thatë.
Superfortesa e Amerikës
Një hyrje e pamundur! Ajo që James Bond arriti në filmin klasik “Goldfinger” (1964), në jetën reale do të ishte një mision pa asnjë shans suksesi. Fort Knox, baza ushtarake e ushtrisë amerikane në Kentucky, konsiderohet ndër ndërtesat më të sigurta të Amerikës së Veriut.
Zyrtarisht ajo quhet United States Bullion Depository – depoja e arit e Thesarit të Shteteve të Bashkuara.
Këtu ruhen 147,3 milionë ons ar në shufra, gati gjysma e rezervave totale të arit të SHBA-së, me një vlerë që, sipas tregut të ditës, i afrohet 600 miliardë dollarëve!
Historia e Fort Knox fillon më 1935, kur frika nga sulmet e huaja ndaj rezervave të arit e detyroi qeverinë të kërkonte një vend të sigurt. Ushtria vuri në dispozicion tokë në shtetin e Kentucky-t dhe fortesa u ndërtua me 3.200 metra kub beton, 453 metra kub granit, 750 ton hekur përforcues dhe 670 ton çelik ndërtimor.
Më 13 janar 1937 mbërriti dërgesa e parë e arit – në mënyrë diskrete, madje përmes postës. Shufër pas shufre, secila me peshë rreth 12,4 kilogramë, u vendos në dhomat e sigurta të depozitës.
Çatia është ndërtuar për t’i rezistuar shpërthimeve të bombave, dhe helikopterë luftarakë Apache të ushtrisë amerikane janë gjithmonë në gatishmëri. Asnjë person nuk i njeh të gjitha procedurat e sigurisë, dhe askush nuk mund ta hapë i vetëm thesarin – vetëm Presidenti i Shteteve të Bashkuara ka hyrje të garantuar në çdo kohë.
Në historinë e Fort Knox, ndalimi i vizitave është shkelur vetëm dy herë: më 23 shtator 1974, kur një grup gazetarësh dhe anëtarësh të Kongresit u lejuan të hynin; dhe më 21 gusht 2017, kur sekretari i Thesarit Steve Mnuchin, guvernatori i Kentucky-t Matt Bevin dhe disa kongresmenë të përzgjedhur vizituan sallat e arit.
Kaq shumë fshehtësi, sigurisht, ka ushqyer teori konspirative: A është ari ende aty? Apo Fort Knox ruan vetëm imitacione? Në shkurt 2025, madje Presidenti Donald Trump kërcënoi se do të shkonte personalisht për t’u siguruar që pas mureve të trasha ndodhet ende ari i vërtetë.
Tempulli magjik i Indisë
Një rast për Indiana Jones! Tempulli Sree Padmanabhaswamy ngrihet me madhështi misterioze mbi rrugët e qytetit jugor indian Thiruvananthapuram. I zbukuruar me skulptura të imëta dhe që shkëlqen në ngjyrë ari nën dritën e diellit të mbrëmjes, ai fsheh në brendësi një sekret që sfidon çdo imagjinatë: një thesar gjigant.
Diamante, rubinë, smeralde, monedha ari, artefakte të rralla – ekspertët thonë se vlera materiale e pasurive të ruajtura në bodrumet e tempullit arrin të paktën 15 miliardë euro. Por si përfunduan ato në një tempull?
Për shekuj me radhë, besimtarët kanë ofruar dhurata për Padmanabha-n, një mishërim i perëndisë Vishnu në mitologjinë hindu. Mbretër, pelegrinë e udhëtarë kanë sjellë dhurata të çmuara, dhe me kalimin e kohës, pasuritë u grumbulluan në përmasa të pabesueshme.
Por kujt i përkasin ato? Tempulli, i përmendur si vend i shenjtë që në shekullin e VI, qëndroi nën administrimin e familjes mbretërore të Travancore deri në vitin 2011, kur kaloi në pronësi të shtetit të Keralas. Pas kësaj, Gjykata e Lartë e Indisë urdhëroi që bodrumet e mbyllura të hapeshin – dhe doli në dritë thesari i parë.
Megjithatë, pas një beteje të gjatë ligjore, në vitin 2020, familja mbretërore mori përsëri të gjitha të drejtat mbi tempullin. Sot, misteri i plotë i thellësive të ndërtesës mbetet i pazbuluar.
Jo-hindutë nuk lejohen të hyjnë, dhe sipas legjendave, një nga të paktën gjashtë dhomat – e njohur si Dhoma B – nuk është hapur kurrë.
Thuhet se forca e mbinatyrshme e ruan këtë dhomë, dhe se mbretër e priftërinj që kanë tentuar ta hapin pa kryer ritualet e sakta kanë vdekur në mënyrë të pashpjegueshme. Çfarë fshihet pas asaj dere? Një thesar edhe më i madh? Një relike me fuqi mistike? Askush nuk e di – por është material i përsosur për një aventurë të re të Indiana Jones.
Në thellësitë e historisë
Një thesar prej balte dhe gurësh? Nuk tingëllon shumë emocionuese, por ajo që Instituti MARUM – Qendra për Shkencat e Mjedisit Detar në Bremen – ruan në depozitat e tij të ftohta, është në fakt një pasuri shkencore e paçmuar. Studiuesve që punojnë aty u shkëlqejnë sytë nga entuziazmi: janë mostra nga fundi i detit!
Më shumë se 193 kilometra bërthama sedimentesh të marra nga 106 ekspedita në Atlantik, Oqeanin Arktik, Detin Mesdhe, Detin e Zi dhe Detin Baltik, zbulojnë të kaluarën e planetit tonë.
Në gjithë botën ekzistojnë vetëm tre depo të tilla, por ajo e Universitetit të Bremenit është më e madhja në botë – më e madhe edhe se arkivat përkatëse në Teksas (SHBA) dhe Kochi (Japoni).
Salla që i pret vizitorët është në temperatura të akullta: vetëm 4°C, për të simuluar temperaturën mesatare të funddetit dhe për të ruajtur që mostrat e çmuara, të vendosura në kuti plastike, të mos thahen. Bërthamat duken si salsiçe gri të pista, por brenda tyre fshihen rërë, gurë, hi, minerale dhe mikrofosile – një bibliotekë e tërë e historisë së Tokës.
Nga shtresat e tyre mund të lexosh ndryshimet e klimës, kushtet mjedisore, nivelin e detit, përqendrimet e CO₂, strukturën e kores tokësore dhe katastrofat e lashta natyrore.
Madje, mostrat e marra nga zonat sizmike mund të ndihmojnë shkencëtarët të kuptojnë më mirë rreziqet e ardhshme nga tërmetet. Një thesar i vërtetë – jo prej ari, por prej kujtesës së thellësive të Tokës.
Misteri i “San José”
“Ngrini velat – drejt vdekjes!” Më 8 qershor 1708, anija spanjolle “San José”, e shoqëruar nga dy galeona të tjera të armatosura rëndë, u nis nga Kartagjena e sotme në Kolumbi drejt Spanjës. Në bord ndodhej një nga ngarkesat më të çmuara në histori: tonelata ari e argjendi, smeralde dhe gurë të çmuar, me një vlerë që sot thuhet të jetë 17 miliardë dollarë amerikanë. Ky ishte thesari që duhej të mbushte arkat e mbretërisë.
Por në det të hapur, flotën spanjolle e zunë anijet luftarake britanike. Pas orësh të tëra luftime me artileri, një shpërthim i fuqishëm e çau trupin e “San José”-së. Brenda pak minutash, anija me tre direkë u zhyt në fundin e detit, duke marrë me vete më shumë se 500 njerëz. Që prej atij momenti, ajo u kthye në një legjendë – dhe thesari i saj në “Graal-in e Shenjtë” të kërkuesve të pasurive të humbura.
Për gati tre shekuj, eksploruesit kërkuan kot. Vetëm në vitet 1980, një ekip i investitorit amerikan Jack Harbeston, me lejen e qeverisë kolumbiane, gjeti një mbetje anijeje që mund të ishte ajo e “San José”-s.
Por suksesi u kthye shpejt në konflikt: Kolumbia anuloi kontratën, duke ndalur çdo shpërblim.
Në 2015, instituti i njohur Woods Hole Oceanographic Institution (WHOI) u angazhua për kërkime të reja. Me ndihmën e robotit zhytës “Remus 6000”, ekipi zbuloi më në fund mbetjet e vërteta të anijes, në rreth 600 metra thellësi, pranë gadishullit Barú.
Që atëherë, rreth thesarit të “San José” po zhvillohet një betejë e re – jo me topa, por me avokatë: Harbeston kërkon pjesën e tij si zbulues, Kolumbia pretendon pronësinë për shkak të territorit ku u gjet, ndërsa Spanja ngul këmbë se anija ishte pronë e kurorës mbretërore.
Pas më shumë se treqind vitesh, lufta për arin e “San José” vazhdon – por këtë herë, në sallat e gjyqeve, jo në ujërat e Karaibeve. / Wissen – Bota.al
