Për grekët, ajo e Trojës ishte “nëna e gjithë luftërave”. Rrëfimi i Homerit i vënë përballë dokumentave historikë dhe përgjigjet e arkeologëve
E vërteta është që Iliada, prototipi i të gjithë poemave epike të Perëndimit, pavarësisht titullit nuk rrëfen aspak Luftën e Ilios (sinonim i Trojës), por vetëm një fazë shumë të kufizuar të konfliktit: vetëm 51 ditë, për një total prej 4 betejash dhe 6 duelesh. Pra pothuajse asgjë, po të mendosh që sipas legjendës, historia e Trojës zgjati njëzetë vjet (10 vjet përgatitje dhe 10 vjet luftime). Në mënyrë të vecantë, mbeten jashtë rrëfimit të Homerit si prologu i luftës (i ashtuquajturi gjykimi i Paridit), ashtu edhe epilogu i saj (kali i Trojës)
Na ishte një herë një boksier me emrin Rocky, sportivisht i pamposhtur dhe seksualisht mashtrues, që kishte dy të dashur: një grua (Britney) dhe një burrë (Patrick). Trekëndëshi vazhdoi gjatë pa probleme. Më pas, një ditë, shokët e palestrës i morën Britneyn, për arsye që do të duhej shumë kohë të shpjegoheshin. Rocky, i zemëruar, u tërhoq në jetën private. Dhe palestra, mbi të cilën kish ngritur themelet i gjithë prestigji i tij, filloi të shkatërrohet. Shumë herë tifozët dhe kolegët iu lutën kampionit që të rikthehet, por më kot. Deri kur një mbrëmje ndodhi e papritura: Patrick, i hipur në ring për të zëvendësuar gjatë një ndeshjeje mikun e tij të ndjeshëm, përfundoi knock out. Jo vetëm kaq, po aty humbi edhe jetën. Kur Rocky mori vesh për lajmin fillimisht u dëshpërua, më pas reagoi dhe vendosi të rikthehet në ring për t’u hakmarrë për mikun e humbur. Hipi në ring, u përball me boksierin që kishte shembur në tapet Patrickun, luftoi në mënyrë shumë të ashpër, e shtyu kundërshtarin tek litarët dhe e shembi përtokë me një goditje të shënjestruar mirë. Dhe kur tjetri u rrëzua, ai vazhdoi ta godasë, kundër rregullave. Fundi i ndeshjes (dhe i telenovelës).
Rrëfimi i mësipërm nuk është skenari i një serie televizive, as i një filmi me Silvester Stalonen, por një përmbledhje e Iliadës, ndonëse pakëz e përshtatur. Kundërprova: ndryshoni emrin Britney me Briseida, më pas Patrick me Patrokël dhe Rocky me Akil; tani zëvendësoni fjalën boks me luftë, më pas fjalën palestër me ushtri dhe ndeshje me duel, e në fund fjalën ring me fjalën fushëbetejë. Et voila! E reduktuar, pikërisht kjo është poema e Homerit: një histori gjaku dhe pasionesh, rikthimesh dhe xhelozish, dhune dhe joshje.
E vërteta është që Iliada, prototipi i të gjithë poemave epike të Perëndimit, pavarësisht titullit nuk rrëfen aspak Luftën e Ilios (sinonim i Trojës), por vetëm një fazë shumë të kufizuar të konfliktit: vetëm 51 ditë, për një total prej 4 betejash dhe 6 duelesh. Pra pothuajse asgjë, po të mendosh që sipas legjendës, historia e Trojës zgjati njëzetë vjet (10 vjet përgatitje dhe 10 vjet luftime). Në mënyrë të vecantë, mbeten jashtë rrëfimit të Homerit si prologu i luftës (i ashtuquajturi gjykimi i Paridit), ashtu edhe epilogu i saj (kali i Trojës).
Atëherë, nga burojnë të gjithë detajet “trojanë”, aq të dashur për traditën homeriane? Duhet thënë mbi të gjitha se Iliada ishte një pjesë e një cikli prej tetë poemash. Dy prej tyre i njohim: Iliada dhe Odisea, që rrëfen rikthimin në shtëpi të Uliksit. Gjashtë të tjerat, në pjesën më të madhe të humbura, titulloheshin Qipria, Etiopidi, Iliada e Vogël, iliu persis, Nozoi dhe Telegonia. Shumë të rëndësishme ishin Qipria, ndoshta vepër e një farë Stasini, nga e cila mbeten vetëm 50 vargje dhe një përmbledhje që të lejon të rindërtosh përmbajtjen. Ndoshta duke nisur që këtu duhet riparë dhe historia e Trojës.
Gjithcka nis në Olimp, ku në një ditë të papërcaktuar në filimet e kohëve festohej martesa mes Peleut, mbret i Ftias (në Thesali, pra në veri të Greqisë) dhe nimfa shumë e bukur e detit, Teti. Eshtë një ceremoni e cuditshme, që sheh një konkurs të përzier mes njerëzish, perëndish dhe gjysmëperëndish. Në fakt Peleu është një njeri, por gjithësesi është pasardhës i largët i Zeusit, ati i të gjithë perëndive. Ndërsa Teti, ajo ka në vena gjak blu ende të pastër, sepse është bijë e Poseidonit, perëndia i deteve. Të dy nuk e dinë, por nga bashkimi i tyre do të lindë Akili, superheroi i grekëve.
Megjithatë, përpara Akilit, nga martesa e Peleut me Tetin lindi një grindje mes perëndeshave, shkëndija që më pas do të ndizte Luftën e Trojës. Në fakt mu në mes të festës ndërhyn Eris, perëndesha e mosmarrëveshjeve, e cila nuk ishte ftuar të vinte, dhe për t’u hakmarrë hedh një mollë të artë, mbi të cilën ka shkruajtur: “Për më të bukurën”. Tre perëndesha u hodhën menjëherë të merrnin mollën: janë Hera, Athinaja dhe Afërdita. Rrezikohet të plasë sherri, por ndërhyn Zeusi për ta bllokuar: “Se kush është bë e bukura mes perëndeshave”, thotë, “këtë do ta vendosë më i bukuri i njerëzve”.
Dhe këtu hyn në skenë Paridi, biri i mbretit të Trojës, Priamit: një mashkull i bukur, që emërohet kështu gjykuesi i madh i këtij edicioni të parë të Miss Universit. Verdikti i tij: Më e bukura është Afërdita. Por, konkursi është i trukuar: në fakt, perëndesha, në këmbim të votës së tij, i ka premtuar Paridit gruan më të bukur të botës: Helena, gruaja e mbretit të Spartës, Menelaut. Morali: i ndihmuar nga Afërdita, biri i Priamit ftohet në shtëpinë e Menelaut, josh Helenën dhe e merr me vete. Për t’u hakmarrë, bashkëshorti mbledh të gjithë grekët. Dhe me ta sulmon Trojën.
Jemi ende në prolog, por që këtu ravijëzohen disa elemente që do t’i gjejmë edhe tek Iliada. Një, mbi të gjithë bie në sy: Olimpi duket oborri i një shtëpie të rrëmujshme, dominuar nga një baba-kumbar, Zeusi dhe i populluar nga perëndesha thashethemexhie që i kushtohen vetëkënaqësisë, zilisë dhe inateve reciproke. Me Iliadën, grindjet mes perëndeshave do të rriten, deri sa ta ndajnë Olimpin në dy grupe, njëri kundër tjetrit, të armatosur. Grupi filogrek do të mbledhë shumë shpejt Herën dhe Athinanë, ndërsa ai filotrojan Apollonin, Aresin dhe natyrisht Afërditën, nidhmuesja e Paridit.
Si mund të vlerësohen vargjet e Qipria? Natyrisht, ne njerëzit modernë nuk mund të japim gjykime letrarë për një tekst që nuk e njohim përvecse disa vargjeve. Mund të kujtojmë vetëm që, 24 shekuj më parë filozofi Aristotel fliste për poemën e Stasinit jo me superlativa. Megjithatë, Qiprias i mbetet merita që ka mbushur një hendek që kishte krijuar Iliada; në fakt duket se Stasini duket se ka shkruajtur në një kohë pas Homerit, kur Iliada tashmë ekzistonte.
Megjithatë, në rrëfimin e historisë s ëTrojës, Iliada vjen pas Qiprias: praktikisht nis kur gjykimi i Paridit ka mbushur tashmë 19 vite dhe bukuria e Afërditësh ka mbetur e pandryshuar, por jo ajo e Helenës. Kështu, ndërkohë që Homeri sulmon, nëpërmjet një teksti të ndërtuar më mirë se sa Qipria, grekët kanë hsumë pak për të kënduar sepse kanë ngecur: kanë organizuar sulme mbi brigjet anadollake, e kanë shtrënguar fort rrethimin përreth qytetit, por nuk arrijnë ta marrin. Dhe anijet e tyre fundosen në betejë.
Pikërisht në këtë kuadër shpërthen një tjetër casus belli: këtë herë jo ndërmjet grekëve dhe trojanëve, por ndërmjet dy VIP-ave të rrethuesve, Akilit dhe Agamemnonit. I pari është biri i famshëm i nimfës Teti, një hero pothuajse i pathyeshëm (e vetmja pikë e dobët e tij është thembra) dhe vrasësi kryesor i ushtarëve të armikut. I dyti, mbret i Mikenës dhe vëllai i Menelaut, si dhe komandant i ekspeditës: më pak i fortë se Akili në betejë, e megjithatë më me ndikim se sa ai kur mblidhen këshillat e luftës nën cadra. Dhe nuk druhet aspak ta përdorë pushtetin e tij.
Zemërim fatal
Po cili është motivi i grindjes? Ndodh që gjatë sulmeve në brigjet të dy vip-at kanë marrë si skllave dy kushërira: Briseida dhe Kriseida. Ndodh edhe që babai i të dytës, Kriseidës, një prift në tempullin e Apollonit, vjen në cadrën e Agamemnonit bashkë me një pasuri me vete për të shpëtuar të bijën, por Agamemnoni e kthen mbrapsht në mënyrë të vrazhdë. Më pas, ndodh që Apolloni për t’u hakmarrë për shërbëtorin e tij të dëbuar, godet grekët me një murtajë të tmerrshme, e destinuar të vazhdojë deri kur Kriseida të rikthehet e lirë tek i ati.
Në këtë pikë Akili kërkon me forcë që të plotësohet dëshira e Perëndisë. Agamemnoni fillimisht reziston; më pas lëshon, por me një kusht: do të japë Kriseidën, por vetëshpërblehet duke marrë kushërirën e saj, Briseidën, në dëm të Akilit.
I zemëruar, superheroi pothuaj i hidhet në fyt komandantit që ta vrasë, por në momentin e fundit, Athinaja, e shqetësuar për të ardhmen e grekëve, e frenon. Kështu Akili tërhiqet, por hyn në grevë: nuk do të luftojë më. Më pas tërhiqet në breg të detit dhe bën dicka jo të zakonshme për një luftëtar: shpërthen në lot dhe thërret të ëmën.
Rikthim në fushëbetejë
“Greva” e Akilit zgjat 18 libra, nga 24 që formojnë Iliadën. Por rrethimi dhe lufta vazhdojnë dhe mungesa e birit të Tetit ndihet në fushëbetejë.
Për Homerin është një fat, sepse kjo e lejon të nxjerrë në dritë personazhe të tjerë, të dënuar përndryshe të qëndrojnë në hije. Disa janë të destinuar të bëhen simbole, në letërsinë e mëvonshme greko-latine: për shembull Mbreti i Pilos, Nestori, “gjyshi” i mencur i ekspeditës; apo Uliksi, apo Ajaksi, mbret i Salaminës.
Personazhi më pozitiv është Diomedi, mbret i Argosit dhe “kuzhinier” i perëndeshës Athina: një kalorës që di të luftojë si pak kush (në betejë arrin të plagosë edhe Aresin, perëndeshë e luftës) por ndalet, dorëzon armët dhe përqafon një armik (Glauki) kur zbulon se shumë kohë më parë, gjyshi i këtyre kish qenë mysafir tek gjyshi i tij. Personazhi grek më negativ është Ajaks Oileu, një harkëtar nga Lokride, blasfemist dhe zhvatës kufomash.
Pastaj janë trojanët, mes të cilëve shkëlqen Hektori, biri i parë i Priamit dhe vëllai i Paridit; një hero i vërtetë, para të cilit vetëm Akili mund të ngrejë kokë. Një tjetër luftëtar me vlerë është Enea, që romakët shumë shekuj më vonë do e adoptojnë si paraardhësin imagjinar të tyre. Ndërsa Paridi nuk bën një figurë të mirë: dembel dhe i dobët, qortohet rëndë nga Hektori sepse fshihet ndërkohë që të tjerët vdesin për shkak të tij; dhe kur del në duel me rivalin e tij Menelaun shpëton vetëm falë të zakonshmes Afërditë, e cila e ndihmon të zhduket në një re tymi.
Dy betejat e para të poemës përfundojnë praktikisht në barazim, por e treta është një fatkeqësi për grekët: Hektori, i papenguar nga Akili, udhëheq të tijët deri pranë detit, duke kërcnuar dhe anijet greke që janë ankoruar aty. Kjo gjë prek rëndë Patroklin, një mik i afërt i Akilit, i cili i lutet heroit që të kthehet e të luftojë, ose të paktën t’i japë hua armët e tij sepse do të shkojë të luftojë në vend të tij. Akili bindet dhe i thotë po për propozimin e dytë. Një zgjedhje tragjike, sepse Patrokli shkon në betejë, ndeshet me Hektorin dhe vritet.
Pra, grekët duket se kanë përfunduar nga gjahtarë në pre. Por, paradoksalisht, vdekja e Patroklit përmbys fatet e luftës në favor të tyre. Në fakt Akili, që deri këtu ka qeshur i kënaqur për humbjet e bashkëkombasve, përpara kufomës së mikut të tij shpërthen sërish në lotë, pastaj bën paqe me Agamemnonin dhe rikthehet në fushë në betejën e katërt të poemës, pas një takimi me nënën e tij Teti. Për trojanët është tragjedi: kush nuk vdes nën shpatën apo rrotat e karrocës së Akilit, është i detyruar të futet brenda mureve të qytetit.
Perëndi në fushëbetejë
Këtu afrohet finalja e madhe. Dhe për t’i dhënë sa më shumë solemnitet ngjarjes Homeri e paraprin me një seri perëndish në armë. Përvec perëndimve të tjera të prezantuara tashmë, këtë herë zbresin në fushë në krah të grekëve edhe Hermesi, Hefesti dhe Poseidoni. Në frontin kundërshtar të ardhurit rishtaz janë Artemisa, perëndesha e gjuetisë, dhe nëna e saj Leti, që futen në duele personalë me Herën dhe Hermesin. Kulmi i Iliadës vjen me dy superheronjtë, Akili dhe Hektori, që më në fund gjenden ballë për ballë. Kur trojani sheh të afrohet Akilin, e mbërthen frika dh ebën të largohet. Pastaj ndalet, përballet me armikun dhe bie nga një goditje me shpatë në fyt. Duke vdekur, i kërkon fitimtarit të duelit që të ketë mëshirë për kufomën e tij. Por Akili, i pamëshirshëm, përgjigjet se dëshiron ta shohë të copëtuar. Dhe fjalët i shoqëron me vepra: kufoma e heroit troian zhvishet dhe tërhiqet zvarrë nëpër pluhur deri në fushëkampin e grekëve.
Iliada përfundon virtualisht me këtë masakër, edhe pse në realitet poema vazhdon edhe me dy libra të tjerë, që në fakt janë rrëfime ku flitet vetëm për funerale. Por, për Homerin Lufta e Trojës mbetet pezull. Vazhdimin dhe epilogun e rrëfejnë poemat e tjera të ciklit trojan, përmbajtjen e të cilave e njohim pothuajse vetëm nëpërmjet përmbledhjeve të komentatorëve të lashtë. Nga ato poema të zhdukura tre meritojnë të përmenden: Etiopida, Iliada e vogël dhe Iliou persis.
Tek Etiopida (ndoshta vepër e Arktinit, një vepër e Miletit) rrëfehet fundi i Akilit, i cili vdes nga një shigjetë e Paridit, e goditur keq por e devijuar drejt kundërshtarit nga perëndia Apollon. Iliada e Vogël (e shkruajtur ndoshta nga Lesche, një poet i ishullit Lesbo) thotë që edhe Paridi vdes nga një shigjetë, e lëshuar nga greku Filotet. Iliou persis (rënia e Ilios) është teksti që rrëfen për rënien e Trojës falë kalit të famshëm prej druri: një hile e të zakonshmit Uliks.
Kali i dhuruar…
Episodi është i njohur: grekët ndërtojnë një statujë shumë të madhe, bosh nga brenda. Pastaj, disa prej tyre futen në barkun e kalit dhe të gjithë të tjerët bëjnë sikur ikin: braktisin rrethimin dhe hipin në anije, ndërkohë që trojanët, kuriozë, e marrin kolosin brenda mureve. Pastaj, bie nata dhe grekët e fshehur dalin nga barku i kalit dhe u hapin dyert bashkëluftëtarëve, që ndërkohë janë rikthyer. Tani Troja nuk ka më shpëtim: luftëtarët armiq janë kudo, vrasin, zhvasin gjithcka që munden dhe djegin ato që mbeten. Më pak të njohur se sa kali janë disa xheste që, sipas Iliou persis, shoqërojnë fundin e qytetit. E para është vepër e të zakonshmit Ajaks Oileut, i cili parashikuesen Kasandra mbi një altar të Athinasë. Në episodet e tjerë është protagonist Neoptolemi, biri i Akilit, i cili në fillim vret me gjak të ftohtë në një tempull të Zeusit mbretin Priam, më pas vret vogëlushin Astianat, jetim i Hektorit dhe në fund tërheq zvarrë tek varri i Akilit një bijë adoleshente të Priamit, Poliksena, dhe e flijon si të ishte një kafshë.
Me këto skena barbare dhe halucinante ulet sipari i Luftës së Trojës. Dhe hapen dy pyetje , për të cilat historianë dhe arkeologë kërkojnë përgjigje prej kohësh. E para: sa të vërteta ka prapa këtij rrëfimi të lashtë të shndërruar në legjendë? E dyta: nëse “nëna e gjithë luftërave” nuk është vetëm një fantazi poetësh, fitorja e grekëve a ishte lavdi e vërtetë? Focus
