Në mesin e shekullit IV para Krishtit, kur filozofi Epikuri hapi sytë në këtë botë, Greqia po rrënohej nga grushtet e shtetit, luftërat civile dhe fushatat e pandërprera ushtarake të Aleksandrit të Madh dhe pasardhësve të tij, të cilat do ta fundosnin në kaos total. Banorët e saj nuk kishin zgjidhje tjetër veçse të duronin fatkeqësinë me dorëzim, dhe shpresë se fati do t’i lejonte të mbeteshin gjallë pa u gëzuar shumë, për të mos ngjallur zilinë e perëndive.
Sidoqoftë, për Epikurin të gjithë mund të gjenin lumturinë brenda vetes: do t’u duhej vetëm të çliroheshin nga frika dhe dëshirat dhe të mësonin të ishin të vetë-plotësuar, duke u çliruar kështu nga fati i paqëndrueshëm. Mjetet për të arritur lumturinë përbëheshin nga disiplina e palëkundur dhe praktikimi i vazhdueshëm i filozofisë. Dhe për të mbështetur kërkimin e mjeteve të tilla Epikuri vendosi të themelojë Kopshtin pranë Athinës, i cili nuk ishte një shkollë e vërtetë filozofike, por një vend strehimi shpirtëror ku shkonte kushdo që aspironte këtë gjendje.
Një familje modeste
Epikuri lindi në Samos, një ishull shumë afër brigjeve të Azisë së Vogël dhe qyteteve joniane të Miletit dhe Efesit, që kishte qenë djepi i filozofisë greke në shekullin e 6 para Krishtit. Ai ishte djali i dytë i një çifti kolonësh nga Athina, që kishin marrë një ngastër toke në Samos pas pushtimit të ishullit nga Athina në vitin 365 para Krishtit, dhe dëbimit të mëvonshëm i popullsisë vendase.
Familja e tij ishte modeste dhe mjaft tradicionale. Krahas kultivimit të tokës, babai i tij, Neokli, ishte edhe mësues. Nëna, Chestrata, ishte një shëruese që praktikonte ritet e pastrimit. Epikuri qëndronte gjithmonë shumë pranë familjes së tij: kjo dëshmohet nga letrat e përzemërta drejtuar nënës, ose nga fakti se vëllezërit e tjerë të tij, Neokli, Cheredemosi dhe Aristobulusi, do të bëheshin më vonë dishepuj të tij. Interesi i Epikurit për filozofinë lindi që herët. Sipas një anekdote, ndodhi kur ai pyeti mësuesin e tij të parë të letërsisë, se çfarë do të thoshte vargu i parë i Teogonisë së Hesiodit: “Në fillim ishte Kaosi”. Në pamundësi për t’ia shpjeguar, profesori e dërgoi te filozofët për të sqaruar dyshimet e djalit.
Në Samos Epikuri ishte dishepulli i parë i një farë Pamfili, i cili e njohu me filozofinë idealiste të Platonit. Kur mbushi tetëmbëdhjetë vjeç shkoi në Athinë, në qytetin e prindërve të tij, për të përfunduar efebinë, ose dy vite shërbim të detyrueshëm ushtarak. Athina ishte selia e shkollave më të rëndësishme filozofike. Akademia e Platonit dhe Liceu i Aristotelit ndodheshin atje, megjithëse nuk ka gjasa që Epikuri t’i ketë ndjekur ato.
Ishin ditë të vështira për polisin. Pararendësi krenar i demokracisë ishte shembur përpara pushtetit të Filipit të Maqedonisë dhe më pas të djalit të tij, Aleksandrit të Madh. Një vit para ardhjes së Epikurit ai kishte kërkuar që t’i jepeshin nderime hyjnore nga Lindja e largët dhe athinasit e kishin shenjtëruar si perëndi. Oratori Demosteni, armiqësor ndaj sovranit maqedonas, thirri me sarkazëm se do t’i jepte të drejtën “të ishte bir i Zeusit dhe i Poseidonit, po të kishte dëshirë”. Disa muaj më vonë erdhi lajmi se Aleksandri kishte vdekur në Babiloni.
Shumë njerëz që kishin pasur marrëdhënie me pushtuesin maqedonas, si Aristoteli, mësuesi i tij, u larguan nga qyteti nga frika e raprezaljeve. Dhe ndërkohë Perdikasi, gjenerali i Aleksandrit, urdhëroi që kolonistët athinas që ishin vendosur dekada më parë në Samos të braktisnin ishullin në mënyrë që banorët e lashtë të rimerrnin tokat e tyre, një rrethanë që e shtyu familjen e Epikurit të emigronte në qytetin jonian të Kolofonit. Aty u shpërngul edhe i riu nga Athina. Gjatë dhjetë viteve të ardhshme Epikuri përfundoi edukimin e tij filozofik në shkollën e Nausiphanes të Theusit, një dishepull i filozofit Demokritus.
Nausiphanes i tregoi se si dija vjen nga informacioni që marrim falë shqisave, dhe në të njëjtën kohë i nguliti konceptin e një të urti që duhet ta sodisë botën me një shpirt të patrazuar. Nuk ka dyshim se kalimi i Epikurit nëpër shkollën e Nausifanesit ishte vendimtar për zhvillimin e mendimit të tij.
Filozof në të drejtën e tij
Rreth moshës tridhjetë vjeç, tashmë i formuar plotësisht si filozof, Epikuri vendosi të hidhte hapat e parë i vetëm dhe të hapte shkollën e tij në Mytilene, në ishullin e Lesbosit. Megjithatë, armiqësia e banorëve dhe e dishepujve të Aristotelit, të cilët ishin vendosur atje prej disa kohësh, bëri që akademia të mbyllej. Më pas Epikuri shkoi në Lampsacus, në rajonin e Trojës, ku u rrethua me grupin e tij të parë të ndjekësve, të cilët, përveç vëllezërve dhe skllevërve të tij, përfshinin Hermarkun, i cili i ishte bashkuar nga Mytileni.
Për më tepër, aty ishin edhe Leonteo dhe gruaja e tij Themista, që i përkisnin një familjeje të rafinuar nga Lampsacusi; Polyenus dhe e dashura e tij, prostituta e famshme Edea, si dhe Colote dhe i riu Pitocles. Epikuri i respektoi të gjithë, pavarësisht nga gjinia, orientimi seksual dhe statusi social ose ekonomik. Pasi u largua nga Lampsacusi, la pas një kujtim të mirë dhe një “familje” të vërtetë që do t’i qëndronte besnike gjatë gjithë jetës së tij.
Kopshti i Athinës
Kur ishte tridhjetë e pesë vjeç, Epikuri vendosi të kthehej në Athinë. Ai bleu tokë në periferi të qytetit, pranë Akademisë së Platonit, dhe themeloi shkollën e tij atje, së cilës i dha emrin ndjellës “Kopshti”. Në hyrje ai kishte vendosur këtë mbishkrim: «Mysafir, do të ndihesh shumë rehat këtu; këtu e mira supreme është kënaqësia”.
Por Kopshti i Epikurit nuk ishte një Eden parajse në të cilin dishepujt jetoninmes kënaqësive të rafinuara. Në të vërtetë, gjatë vizitës në shkollë, dikush hasi në një kopsht të vogël përreth një shtëpie, në të cilin kultivoheshin lloje të ndryshme perimesh nën hijen e një ulliri ose fiku. Kopshti gjysëm urban ishte shprehja e natyrshme e llojit të lumturisë për të cilën aspironte Epikuri, domethënë se gjithçka ishte e këndshme për shqisat, por edhe e dobishme. Në këtë mënyrë çdokush do të përgatitej për kohë zie buke, të cilat nuk ishin shumë të rralla në Athinë.
Në Kopsht mbi të gjitha u kultivua miqësia e cila, siç thoshte filozofi, “me vallëzimin e saj rrethon botën e njerëzve, një lajmëtare që u shpall të gjithëve: zgjohuni, festoni lumturinë tuaj”. Prandaj, nuk bëhej fjalë për të shijuar shoqërinë e zgjedhur apo biseda të kulturuara, por për të jetuar të gëzuar si anëtarë të një komuniteti harmonik.
Në Kopsht, burrat, gratë, skllevërit, fëmijët dhe të moshuarit ishin të mirëpritur dhe trajtoheshin në mënyrë të barabartë, pasi filozofi nuk është ai ose ajo që e do mençurinë, por kushdo që aspiron lumturinë si të mirën supreme, të aftë për ta çuar drejt urtësisë. Epikuri pranoi se, në një kërkim të tillë, miqësia mund të lindte nga nevoja ose komoditeti. Por ai argumentonte se ne nuk kemi nevojë për ndihmën e miqve tanë, por besimin në atë ndihmë, sepse vetëm shkëmbimi i dashurisë dhe mendimeve na garanton paqen dhe sigurinë.
Për më tepër, të filozofosh me miqtë mund të ndihmojë të kuptojmë se një jetë e lumtur nuk drejtohet nga kënaqësitë e tepërta: sipas Epikurit, kënaqësia e vërtetë konsiston në mungesën e dhimbjes fizike dhe shqetësimit shpirtëror, dhe gjithçka që qetëson vuajtjen është një kënaqësi e natyrshme dhe e nevojshme.
Dihet që Epikuri ishte mjaft i kursyer dhe se i mjaftonin pak bukë e ujë për të plotësuar nevojat e tij dhe për ta kënaqur. Përkundër kësaj, ai ndonjëherë i lejonte vetes një trill: “Më dërgoni një pjatë djathë”, i kërkoi një shoku, “që të mund të shijoj një banket luksoz kur të dua”. Për Epikurin këto kënaqësi të vogla, si një pije e ftohtë ose një gotë verë gjatë vakteve, ishin të natyrshme, edhe pse nuk ishin të nevojshme, dhe për këtë arsye lejoheshin.
Përkundrazi, ai nuk i konsideronte të natyrshme apo të nevojshme teprime të tilla si banketet bujare, të cilat, në planin afatgjatë, ishin të dëmshme. Ai kishte një mendim të ngjashëm për ankthin e pushtetit, famës apo pasurisë. “Nëse doni ta bëni Pitokliun të pasur”, këshilloi ai një herë, “mos i shtoni diçka asaj që ai zotëron, por zbrisni diçka nga ajo që ai dëshiron”, sepse ata që nuk mund të ngopen me pak, nuk ngopen me asgjë dhe bien në humnerën e vuajtjes.
Prandaj, Kopshti ofronte një strehë larg “vajtje-ardhjeve të ndjesive” të qytetit, veçanërisht në atë periudhë lufte dhe fatkeqësie në të cilën Athina varfërohej gjithnjë e më shumë me çdo pushtim apo revoltë. Shkurt, ajo “jetë e fshehur” që mbështeti Epikuri ishte baza e kërkimit për një shoqëri më të drejtë: nuk ishin vetëm kënaqësitë që duheshin kufizuar, por mbi të gjitha dëshirat që, si tirane të shpirtit, i shkaktojnë dhimbje vetes dhe të tjerëve, sepse i imponohen gjithçkaje.
Të jetosh pa frikë
Nëse duhet t’i shmangim të këqijat që godasin trupin, duhet të shmangim edhe frikën që kaplon shpirtin: frikën nga dhembja, nga vdekja, nga perënditë dhe nga jeta e përtejme. Sipas Epikurit, nuk ka nevojë të kesh frikë nga dhimbja, sepse ajo që shkakton vuajtje intensive është jetëshkurtër dhe madje mund të zbehet. Ky është rasti i urisë apo etjes. Nga ana tjetër, dhimbja që zgjat me kalimin e kohës shkakton një ndëshkim të lehtë dhe të tolerueshëm (sidomos nëse një person ka mbështetjen e miqve).
Ndërgjegjësimi mbi këta kufij na lejon të gjejmë ngushëllim në fatkeqësitë tona të tanishme, qoftë në kujtesën mirënjohëse të momenteve të këndshme të së kaluarës, ose në shpresën se në të ardhmen vuajtjet do të përfundojnë, qoftë edhe me vdekje. Por a nuk duhet të kemi atëherë frikë nga vdekja? Epikuri i përgjigjej kështu pyetjes: «Dhe mësohu të besosh se vdekja nuk është asgjë për; sepse çdo e mirë dhe e keqe është në ndjesi;nga ana tjetër, vdekja është një privim i ndjesive”.
Epikuri siguronte që, në botën tonë materiale, të vetmet gjëra të mundshme ishin vetëm zbrazëtia dhe atomet, të cilat grumbullohen për të formuar trupa dhe që ne i perceptojmë këto trupa falë atomeve që shkëputen prej tyre dhe përplasen me shqisat tona. Në momentin e fundit, të gjitha atomet tona, duke përfshirë ato më delikatet e shpirtit, shpërbëhen dhe ne nuk ndjejmë më asgjë.
Prandaj nuk duhet t’i frikësohemi vdekjes, sepse ajo nuk është një dhimbje e madhe, por më tepër kufiri përfundimtar i ekzistencës sonë.
Së fundi, në lidhje me hyjnitë, Epikuri nuk e mohonte ekzistencën e tyre, por besonte se ato nuk ishin ashtu siç i imagjinonin njerëzit. Ata nuk duheshin pasur frikë, sepse ata nuk na ruajnë, as nuk ndëshkojnë apo shpërblejnë veprimet tona në jetën e përtejme. Ata thjesht banojnë të lumtur në hapësira ndërkozmike, larg ekzistencës së të vdekshmëve. Në fund të fundit, Epikuri zhvilloi një filozofi materialiste “të përtejme”, në të cilën ata perëndi që jetonin në një bashkësi harmonike dhe të pavarur u bënë një model përsosmërie për të urtët e Kopshtit. Kjo nuk do të thotë që ne duhet të ndalojmë së luturi, ose të marrim pjesë në festa fetare, pasi të kremtosh jetën në gjithçka që është më sublime dhe që mund të mendohet në konceptin e “Zotit” është një kënaqësi sublime që lartëson çdo qenie njerëzore.
Idetë për jetën dhe vdekjen
Epikuri kaloi shumë vite duke zhvilluar ide të ngjashme për jetën dhe vdekjen. Dhe ai i shpërndau ato jo vetëm në biseda me anëtarët e Kopshtit, por edhe përmes korrespondencës dhe shkrimeve të shumta filozofike, të cilat, sipas burimeve të lashta, zinin më shumë se treqind rrotulla papirusi. Epikuri u bë aq i famshëm në botën greke, saqë shumë njerëz shkuan tek ai për ta takuar dhe, të prekur nga mirësia dhe butësia e tij, mbetën përgjithmonë pranë tij.
Ai vetë shkoi për të vizituar disa komunitete që ishin krijuar në bazë të Kopshtit. Shëndeti i tij, i cili kishte qenë gjithmonë i dobët, përfundoi në vuajtje, deri në atë pikë sa iu desh të pajisej me një karrige me tre rrota, sepse nuk mund të qëndronte më në këmbë. Në mjedisin intelektual të qetë dhe miqësor të Kopshtit, vitet e fundit të Epikurit ishin vërtet të lumtura.
Filozofi personifikoi modelin e një të urti të patrazuar, pothuajse një njeriu të shenjtë. Një pasqyrim i mënyrës së të qenurit të tij ishte mënyra se si i tha lamtumirë jetës dhe miqve përpara se të vdiste në moshën shtatëdhjetë e një vjeç. “Në një ditë të bekuar që është edhe e fundit e jetës sime, ju shkruaj këto rreshta. Dhimbjet e fshikëzës dhe zorrëve janë aq të forta sa asgjë nuk mund ta shtojë intensitetin e tyre. Por shpirti im i reziston të gjitha këtyre të këqijave, i lumtur në kujtesën e bisedave tona në të kaluarën”, shprehet ai në një letër.
Në testamentin e tij, Epikuri ia la Kopshtin dhe pasuritë pasuesit të shkollës, Hermarkut nga Mytilene, i cili ruajti kujtesën e tij dhe vazhdoi të përhapte doktrinën e Epikurit. Për shekuj me radhë, dishepujt e tij vazhduan të mblidheshin në Kopsht në ditën e njëzetë të çdo muaji për të kryer flijime, për të marrë pjesë në bankete dhe për të folur për filozofinë, siç ishte bërë kur mësuesi ishte gjallë. Në këtë mënyrë ata i demonstruan botës se sa pak u duhej për të qenë të lumtur: një pemë plot me degë për t’u mbrojtur nga dielli, bar i freskët për t’u shtrirë dhe pak ujë, pak bukë dhe herë pas here një prekje djathi. / bota.al
