Ekonomi

EKONOMIA / “Lufta“ e modeleve, Hayiek vs. Keynes

*Apr 01 - 00:00*05_Flatbed_1

 

Që nga fillimi i krizës, në vjeshtën e vitit 2008, ekonomia botërore ka përshkuar tre faza: një rënie e fortë që zgjati më shumë se një vit, një ringjitje ndërmjet viteve 2009 dhe 2010, e cila megjithatë nuk u transformua në një rimëkëmbje të vërtetë, dhe një recesion të dytë edhe pse më pak i rëndë se i pari. Dëmet kanë qenë shumë të mëdhenj. Mes viteve 2007 dhe 2009, ekonomia botërore është kontraktuar me gjashtë pikë dhe në vijim ka rikuperuar katër. Nëse norma e rritjes ekonomike do të kishte mbetur në nivelet e vitit 2007, sot bota do të ishte më e pasur, me 10 përqind. Por telashet nuk përfundojnë këtu. Ka patur një krizë të dytë bankare dhe u shfaq rreziku i një recesioni të dyfishtë. Por ndoshta jemi ende në kohë për të shmangur një recesion të tretë. Sidoqoftë, duhet një analizë solide e situatës për të kuptuar cfarë duhet bërë per te siguruar nje rimekembje te zgjatur. Vec te tjerash, eshte thelbesor vullneti politik kolektiv per te ecur ne ketë drejtim.

Ekonomistët janë në vështirësi. Ka dështuar modeli i shkollës që këmbëngulte në aftësinë e tregjeve për t’u vetërregulluar dhe kështu përjashtonte mundësinë e një rënieje si ajo e 2008-ës. Për të shpjeguar këtë krizë janë rishfaqur dy mjeshtra të dikurshëm, Friedrich von Hayek dhe John Maynard Keynes, që kanë bërë të rikthehen si aktuale betejat e viteve tridhjetë. Nga njëra anë është “teoria e teprisë së parasë” dhe nga ana tjetër “teoria e teprisë së kursimeve”. Sipas interpretimit të krizës të bazuar në teoritë e Hayek, për shkak të një politike monetare shumë ekspansive, bankat u kanë dhënë kompanive hua më shumë para nga sa janë kursyer nga qytetarët. Si pasojë, një pjesë e investimeve, që Hayek e quante “investime të këqinj” janë financuar nëpërmjet kredive. Kështu, në sektorin e pasurive të paluajtshme dhe në atë financiar u krijua një fluskë që ka ushqyer bumin e konsumit. Kur, me shumë vonesë, rubinetët e kreditit u mbyllën, fluska plasi dhe ekonomia amerikane hyri në recesion. Sipas hayiek-ianëve, recesioni është likuidimi i investimeve të gabuar.

Ndërsa për Keynesianët, problemi nuk është që kursimi është shumë pak, por që investimet janë të pamjaftueshëm. Investimet janë subjekt i pasigurisë, ndërkohë që kursimi përfaqëson një kuotë të qëndrueshme të të ardhurave. Sipas Keynesit, ekonomia hyn në recesion kur, për një motiv të cakuar, fitimet e pritshëm bien në krahasim me vëllimin e kursimeve të akumuluar. Kjo gjë provokon një rritje të normës së interesit, domethënë kostos së parasë, pikërisht në momentin kur duhej të binte. Kursimet dhe investimet kthehen në ekuilibër, jo për një ulje të normave të interesit, por për një ulje të të ardhurave. Recesioni i vitit 2008, pra, është provokuar nga rënia e investimeve, dhe jo nga një tepricë e borxheve: tepria e borxhit është efekti, jo shkaku.

Të dy shpjegimet kanë një dimension ndërkombëtar. Rindërtimi hayek-ian, pjesë e një emetimi të tepruar të dollarëve nga Federal Reserve, banka qendrore e SHBA, është bërë i mundur nga roli i dollarit si valutë e rezervës ndërkombëtare. Kjo u mundësoi amerikanëve që të jetonin përtej mundësive të tyre, si dhe të shpenzonin më shumë nga sa prodhonin.

Ndërsa rindërtimi keynesian nis nga një teprim kursimesh në Kinë. Kinezët kursejnë një sasi të të ardhurave, që është më e lartë se sa cfarë mund të përthithë ekonomia e tyre. Ka qenë fluksi i kursimeve me tepri në ekonominë amerikane, përmes blerjes së titujve të shtetit amerikan nga ana e bankës qendrore kineze, që i lejoi SHBA të bëhen “konsumatori i fundëm” i botës. Pra, teprica e parasë në SHBA është një pasojë, dhe jo shkaku i “tepricës së kursimeve” në Kinë.

Këta rindërtime burojnë nga dy teori të ndryshme mbi funksionimin e ekonomisë së tregut. E para e sheh tregun si një mekanizëm në gjendje të vetërregullohet, ku “dora e padukshme”, në mungesë të shqetësimeve monetarë i kanalizon sjelljet egoiste të individëve drejt një “optimumi” social. Keynesianët njohin vlerën e sistemit të tregut, por ata kundërshtojnë që ai është në gjendje të vetërregullohet në mënyrë optimale, duke patur parasysh pasigurinë që e karakterizon. Dora e padukshme nuk i udhëheq ekonomitë drejt një “optimumi” social, thonë, ja përse nevojitet ndërhyrja e shtetit.

 

Masa shtrënguese apo stimuj

 

Nëse analizohen pa paragjykime, të dy shpjegimet përmbajnë elementë të të vërtetës. Nuk bëhet fjalë për të thënë nëse SHBA janë shumë gjinkallë, apo nëse Kina është treguar shumë milingonë. Masat për rilancimin e rritjes ekonomike duhet të marrin parasysh të dy leksionet e recesionit. Divergjencat mbi origjinën e krizës janë në bazë të debatit që po ndodh mes masave shtrënguese dhe stimujve. Ekonomistë si Meghnad Desai këmbëngulin se “recesioni i gjatë është një fenomen heyek-ian dhe jo keynesian. Pra nevoja është të reduktohet borxhi dhe jo të rriten shpenzimet”.

Si sektori publik, edhe a privat duhet të kursejnë më shumë, edhe pse në terma afatshkurtër kjo gjë do të provokojë pashmangshmërisht një rënie të kërkesës. Kur mallra të ndryshëm do të gjejnë vlerën e tyre të drejtë, kërkesa do të rikthehet në nivele realistë dhe kush ka marrë vendimet e gabuar do të ndëshkohet. Në fillim do të duhet të shtrëngohen dhëmbët, thonë hayekianët. Alternativa e stimulit do të kish efektin që do të vononte procesin e rregullimit, duke detyruar padrejtësisht kontribuesit që të paguajnë për ata që kanë ndërmarrë shumë risqe. Bumi ka qenë një iluzion, recesioni është rasti për të likuiduar “investimet” e këqinj.

Keynesianët kanë dy kundërshtime. Së pari, kundërshtojnë faktin që ka patur shpenzime “me tepri” në Shtetet e Bashkuara para krizës. Nuk kishte sinjale të një mbinxehjeje të përgjithshme të ekonomisë: inflacioni ishte i ulët dhe nuk kishte mungesë të forcës punëtore. Jam dakord me hayek-ianët në një pikë: kostoja e ulët e parasë ka bërë të mundur shumë investime spekulativë të gabuar, që nga ana e tyre kanë ushqyer një bum të pasurisë dhe konsumit. Por kjo nuk do të thotë që ka patur një tepricë të investimeve në përgjithësi. Eshtë absurde të thuash që kërkesa për mallra dhe shërbime e 46 milionë amerikanëve që jetojnë nën vijën e varfërisë kishte arritur pikën e ngopjes. Shtëpitë dhe kantieret e hapur gjatë fluskës janë ende aty: deri sa të bëhen të “përballueshme”, të ardhruat e më të varfërve duhet të rriten dhe jo të ulen.

Veç kësaj, keynesianët thonë që edhe sikur diagnoza hayek-iane të ishte e drejtë, ilaçi i masave shtrënguese është i gabuari: të kujton, thonë ata, praktikën mjekësore mesjetare ku përgjakeshin të sëmurët, për të nxjerrë qelbin nga organizmi. Një kurë që në shumicën e rasteve shkaktonte vdekjen e pacientit. Ekonomisti Lionel Robbins, tek rishikonte kundërshtimin e tij fillestar kundër masave keynesiane të stimulit në vitet tridhjetë shkruante: “Duke marrë të mirëqenë që diagnoza fillestare e një disponueshmërie të tepruar financiare dhe të investimeve të gabuar në pasuri të paluajtshme është e saktë – dhe për këtë nuk ka absolutisht një marrëveshje – ndërhyrja për të eleminuar pasojat është e papërshtatshme në kohë, njësoj si t’i mohosh një të dehuri mbulesa dhe tonikë, vetëm se në fillim ishte i ngrohtë”.

Eshtë e qartë që nuk mendojnë kështu të tjerë, që thonë se nuk mund ta akurosh të alkoolizuarin duke i dhënë alkool. Çështja është: kur shteti dhe sektori privat përpiqen të rrisin në të njëjtin moment kursimet, nuk likudiohen vetëm investimet e këqinj, por vritet ekonomia, duke e shtrënguar të ardhurat kombëtare deri në pikën kur të gjithë janë shumë të varfër për të kursyer. Ja përse këmbëngul që në Britaninë e Madhe, kur sipërmarrjet private hezitojnë të investojnë për shkak të mungesës së kërkesës, shteti duhet të ndërhyjë për të stimuluar makinerinë e investimeve dhe për ta rivënë në lëvizje.

E vërteta është që politika e shkurtimeve pa dallim e acaron problemin e borxhit. Tregjet e titujve shtetërorë kanë parashikuar me një qartësi ekstreme që, në mungesë të politikave për rritjen ekonomike, akumulimi progresiv i borxhit bëhet i papërballueshëm. Si borxhi publik edhe borxhet privatë reduktohen automatikisht nëse të ardhurat kombëtare rriten. Por ata rriten nëse të ardhruat kombëtare bien. Rritja, dhe jo reduktimi i borxhit duhet të jetë objektivi parësor i politikës ekonomike. Kur në një sistem ka shumë kredidhënës, ai përfundon të shkatërrohet. Sot eurozona është një demonstrim dramatik i këtij realiteti.

Me rritjen e masave të kursimit, rimëkëmbja botërore ngadalësohet. Europa është e zënë në një rreth vicioz të papagueshmërive bankare dhe shpërthimit të borxhit publik. Shtetet e Bashkuara nuk janë më mirë, me një politikë fiskale të paralizuar dhe tregjet që vënë bast për një stanjacion të tipit japonez. Në Amerikën Latine, në Lindjen e Mesme dhe në Rusi ka një bum të lëndëve të para. Megjithatë, tregjet e tyre parësorë janë në vështirësi: në SHBA dhe në Europë rritja ka ndalur, edhe Kina ngadalësohet, qoftë sepse qeveria e Pekinit po kërkon të shfryjë fluskën e tregut të pasurive të paluajtshme, qoftë sepse rritja ekonomike kineze është e rritur me kërkesën europiane dhe atë amerikane. Nëse oreksi kinez për lëndët e para bie, rritja në Amerikën Latine, Lindjen e Mesme dhe Rusi rrezikon të pësojë një frenim të menjëhershëm.

Kjo gjë do të provokojë një rënie të kërkesës për mallra kinezë në ato zona. Rrethi zgjerohet me çdo problem që vetëushqehet. E sigurtë është që ka një deficit të kërkesës për mallra dhe shërbime në të gjithë botën, dhe efekti i të gjithë masave të zbatuara është reduktimi i mëtejshëm i saj. Atëherë çfarë na rezervon e ardhmja?

E dimë cfarë ka ndodhur në vitet tridhjetë: ekonomia botërore u shkërmoq. Eshtë mendim i përbashkët që sot nuk mund të ndodhë sërish. Integrimi ekonomik është tashmë një realitet i pakthyeshëm, dhe revolucioni informatik i komunikimit e ka transformuar pashmangshmërisht botën në një “fshat global”. Megjithatë, ky skenar inkurajues nuk përjashton mundësinë e krizave dhe rënieve epokale. Thuheshin po të njëjtat gjëra në vitin 1914. Historikisht globalizimi ka përparuar me valë, që herë pas here tërhiqen nën impaktin e krizave dhe katastrofave, ndërkohë që jeta ekonomike bën rikthimin në oborrin relativisht të sigurtë të territoreve të shteteve.

 

Dy alternativa

 

Kemi mbërritur në fundin e një faze të globalizimti në të cilën problemi i përhershëm i përshtatjes së ndryshimeve mes valutave është përballur përmes mekanizmave që kanë ushqyer fluskat spekulative. Por cfarë do të ndodhë tani? Ka dy hipoteza alternative, që mund t’i përshkruajmë sintetikisht si “disintegrimi” dhe koordinimi”.

Hipoteza e parë është që, duke parë paaftësinë për të zgjidhur problemet në nivel global, ekonomia botërore do të fillojë të disintegrohet. Për momentin kërkesa e brendshme është në rënie, si në vendet që varen nga eksportet ashtu edhe në ata që përpiqen të reduktojnë deficitin tregtar.  Kjo nënkupton që autoritetet botërorë, për arsye të ndryshme, janë të angazhuar në një përpjekje të njëkohshme për të reduktuar kërkesën e përgjithshme. Eshtë një politikë thellësisht e gabuar. Christine Lagarde, drejtoresha e Fondit Monetar Ndërkombëtar bën mirë të nënvizojë se masat e kursimit gjatë recesionit janë baraz me vetëvrasje. Do të mbërrijmë në pikën e prishjes kur vendet në borxhe nuk do të arrijnë më të mbahen dhe do të rendin drejt proteksionizmit dhe zhvlerësimit. Nëse eurozona nuk arrin të miratojë masa që favorizojnë rritjen, Greqia dhe ndoshta edhe shtete të tjerë europianë do të rikthehen tek pavarëzia monetare dhe tregtare. Në të gjithë botën do të plasin luftërat e monedhës dhe ato tregtare. Madje kanë filluar.

Hipoteza e dytë, ajo e koordinimit përkon me propozimin e Gordon Brown për një “marrëveshje për rritjen ekonomike në G20”. Në thelb, ish kryeministri britanik kërkon një rikthim në frymën e bashkëpunimit ndërkombëtar që solli stimujt e 2009, duke shmangur rënien e botës në një tjetër depresion të madh. Mes pikave të kësaj marrëveshje duhet të jenë një reformë e sistemit monetar ndërkombëtar që i jep fund epokës së disekuilibrave tregtarë, një reformë e sistemit financiar për të shmangur ekseset e kredive bankare që i hapën rrugë krizës dhe në fund masa makroekonomike për të stimuluar kërkesën botërore në të ardhmen.

Në Britaninë e Madhe, raporti i komisionit Vickers propozon ndarjen mes funksioneve tregtarë dhe atyre të investimeve të bankave. Hayek do ta miratonte këtë vendim. Problemi në thelb është fuqia politike e bankave të mëdha. Financa nuk duhet vetëm të reformohet, por edhe të bëhet të heshtë. Mirë e thoshte Winston Churchill në vitin 1925 kur ishte Ministër i Ekonomisë: “Do të doja të shihja një financë më pak krenare dhe një industri më të kënaqur”. Deri tani asnjë qeveri nuk ka pasur kurajën të vihet kundër bankave. Kjo do të thotë që cfarëdolloj reforme e sistemit financiar rrezikon që të boshatiset nga përmbajtja.

Në dy pikat e tjera nuk ka patur fare progres. Një reformë e sistemit monetar ndërkombëtar nuk mund të nisë përvecse nga një marrëveshje e përgjithshme mbi rezervat dhe normat e kërmbimit, kushtet e të cilës duhet të negociohen mbi të gjitha nga Kina dhe SHBA. Por ende nuk shihen zhvillime në këtë drejtim. Sa për pikën e tretë, të vetmet politika makroekonomike të koordinuara deri tani kanë shërbyer për të frenuar dhe jo për rritjen e ekonomisë botërore. Nuk ka asnjë investim për rritjen. Megjithatë, ekonomia botërore nuk mund ta kapërcejë recesionin me shkurtimet: e vetmja rrugëdalje është rritja ekonomike. Nëse tregjet imponojnë plane të reduktimit të deficiteve për qeveritë më në borxhe, shtetet duhet të kërkojnë instrumenta alternativë – për shembull, investimet në nivel kombëtar dhe rajonal apo bankat për infrastrukturat – për të zhbllokuar kursimet private, që në mungesë të shanseve për investime çohen dëm. Nëse do të kishte sinjale rritjeje ekonomike, fondet sovranë dhe ata të pensionit do të inkurajoheshin të investonin. Ndërsa në gjendjen aktuale, investojnë në borxhin publik, që ka një rendiment të ulët por relativisht të sigurtë.

Mes dy hipotezave, ajo e disintegrimit është më e mundshmja. Jo vetëm sepse udhëheqësit politikë botërorë nuk duket se janë në gjendje të arrijnë një marrëveshje, por sepse përshtatja e kërkuar për modelet aktualë ekonomikë kombëtarë është shumë drastike për t’u adoptuar me vullnet. Amerikanët duhet të konsumojnë më pak dhe eksportojnë më shumë. Kina e Gjermania duhet të konsumojnë më shumë dhe eksportojnë më pak. Janë ndryshime që imponojnë një rishikim të stilit të jetesës së të tre shteteve.

Në rastin e SHBA përshtatja kërkon heqjen dorë nga modeli i ekonomisë së bazuar tek kreditë. Eshtë e vetmja mënyrë se si kapitalizmi amerikan mund të zgjidhë pabarazitë e mëdha të pasurisë dhe të ardhurave, të krijuara me nxjerrjen jashtë vendit të pothuajse të gjithë veprimtarive prodhuese drejt vendeve me krah të lirë pune. Megjithatë, nuk duket se SHBA janë gati të vënë në diskutim modelin e tyre kapitalist.

Në rastin e Kinës, sic thotë Michael Pettis në blogun e tij China Financial Markets, niveli i ulët i konsumit në vend “është thelbësor për modelin kinez të rritjes, dhe rënia e konsumit është një pasojë e vetë politikave – paga të ulëta në krahasim me produktivitetin, zhvlerësim i monedhës dhe, mbi të gjitha, norma interesi artificialisht të ulëta – që kanë lejuar një rritje të madhe të GDP”. Edhe Gjermania, modeli i rritjes së të cilës është i lidhur fort me eksportet, duket se nuk kupton tërësisht që nëse vijon të “ngordhë” urie fqinjët me teprinë e eksporteve, do të përfundojë duke “ngordhur” dhe vetveten.

 

Një element i përbashkët

 

Nëse Kina dhe Gjermania vazhdojnë të sillen si merkantilistë të shekullit XXI, duke eksportuar më shumë nga sa importojnë, pjesa tjetër e botës do të fillojë të mbrohet me proteksionizëm. Politika e Gjermanisë do të sjellë rënien e euros, ajo e Kinës rënien e sistemit botëror të tregtisë dhe pagave. Dy skenarët kanë një element të përbashkët: të dy nisen nga supozimi që shtetet e vecantë duhet të besojnë më shumë tek rritja e brendshme, se sa tregtia ndërkombëtare. Kjo nënkuptohet kur flitet për një ekonomi botërore më të ekuilibruar.

Pyetja e vetme është nëse kjo tërheqje nga globalizimi do të jetë e rregullt apo e crregullt: pra nëse do të rrëshkasim drejt ekonomsië së blloqeve të viteve tridhjetë, apo do të kemi mirësinë t’i japim jetë një forme më të zhvilluar të globalizimit, e çliruar nga iluzioni që gjithcka mund të lihet në dorë të  tregjeve. Pikërisht kjo është tema: një tërheqje e parregullt nga globalizimi rrezikon të sjellë në jetë ekonominë dhe politikën e viteve tridhjetë. Në një epokë përhapjeje bërthamore si e jona, pasojat do të ishin të frikshme. Megjithatë duhet të përveshim mëngët pa patur iluzione dhe me shpresa modeste.

Leave a Reply

Back to top button